نسبت امر عرفی و شرعی در حقوق عمومی ایران: تاملی تاریخی از انقلاب مشروطه تا جمهوری اسلامی

حکومت قانون و نظام آزادی از محوری‌ترین مباحث در فلسفۀ حقوق عمومی است که با انقلاب مشروطه در ایران مورد توجه جدی قرار گرفت. در این میان، جدال بر سر برقراری نسبتی میان عرف و شرع از یک سو و التفات به نظام آزادی با شروع تحول‌خواهی در عصر مشروطه، از سوی دیگر، همواره کانون مباحث فلسفۀ حقوق عمومی در ایران بوده است. پرسش اصلی این است که نظریات فقهی و حقوقی در یکصد سال گذشته چه منطقی را از سر گذرانده و این منطق در ملاحظه با امر عرفیعقلی از چه نسبتی برخوردار است؟ فرضیۀ اساسی این نوشتار ناظر بر حرکت نظریات فقهی و حقوق از ثنویت عرفشرع به شریعت تام است که بر امر عرفیعقلی سیطره یافته است. اینکه کیفیت و بسط این مباحث مهم در نظام حقوقی ما به شکل بوده و چه منطقی را از سر گذرانده است، «بن و بنیاد» مقالۀ حاضر است. روش پژوهش، تحلیلی انتقادی است. نتایج نیز بیانگر این است که با سیری در اندیشۀ مهم‌ترین متفکران این دوره و نمایش تجلی اندیشۀ آنان در ارکان حقوقی، به‌طور خاص در قوانین اساسی و حقوق عمومی کشور، می‌توان به این نتیجه رسید که اگرچه کوشش‌هایی که در آغاز مشروطه برای تمییز دادن حقوق عرفی و شرعی در جهت بسط آزادی‌های اساسی و حاکم شدن قوانین عرفی به‌عمل آمد که تا حدودی راه را برای حکومت قانون مبتنی بر عرف هموار کرد، اما با گذر زمان و ورود متفکران شریعت‌خواه نه‌تنها این راه مسدود شد، بلکه تمامی شئون دیگر که تاکنون در ذیل عرف قرار می‌گرفتند، رنگ شرعی به خود گرفت. این شرعی شدن تمامی امور که آن را «شریعت تام» می‌خوانیم، امور عقلی و عرفی را یکسره در قوانین عمومی به فراموشی سپرد.

The Relationship Between Secular and Religious Matters in Iranian Public Law: A Historical Reflection from the Constitutional Revolution to the Islamic Republic

The rule of law and liberty are key subjects of legal philosophy that have received serious attention in Iran  since the 1905 Constitutional Revolution. In this connection, the dispute over establishing a relationship between secular and sharia aspects of life and its relevance to achieving individual freedoms has been the subject of Iranian publiclaw philosophy.This article examines some of the theories that have been formulated on this issue since the Constitutional Revolution, and attempts to critically analyze efforts to establish the rule of law in Iran. The main question of the paper is how have theological and legal theories on the relationship between secular and religious matters developed during the past hundred years in Iran? The main hypothesis of the paper is that jurisprudential theories have evolved from lawsharia dualism to the centrality of sharia law.