مفهوم قانون در اندیشه‌های مستشارالدوله

مفهوم قانون از بنیادین‌ترین مفاهیم و مبانی نظری حکومت قانون است که نقش مهمی در شکل‌گیری نظریۀ دولت مشروطه داشته است. با توجه به این واقعیت که هیچ جامعه‌ای در هیچ مقطعی بدون قانون نبوده و با لحاظ این پیش‌فرض که مفهوم قانون دارای سیری تکوینی و دو صورت «مدرن» و «قدیم» است و اینکه مفهوم مدرن قانون، در «گسست» و «تداوم» مفهوم قدیم تکوین یافته است، این مقاله نشان می‌دهد که مفهوم جدید قانون با تحول در مضمون، در تداوم مفهوم قدیم قانون، تکوین یافته است. مستشارالدوله، نخستین اندیشمندی است که با درک مبنای متفاوت قانون در دو صورت «قدیم» و «مدرن» قانون، اصلِ ضرورت تاسیس مفهوم جدید قانون را درک و پاره‌ای مقدمات، به‌منظور تحقق این مهم تهیه کرد. به نظر نگارندگان درک مستشارالدوله از مفهوم قانون متفاوت با درک متقدمان بوده و رسالۀ «یک کلمۀ» وی، نخستین رساله در ضرورت حکومت قانون است. وی در این رساله به مدد ایجاد تحول در مضمون مفهوم قانون، این مفهوم را که ریشه در ارادۀ حاکم و حکم شرع (به‌عنوان دو مبنا و منشا مفهوم قدیم قانون) داشت، به مفهوم مدرن قانون که از نظر مستشارالدوله، ریشه در اراده و خواست مردم داشت، متحول ساخت. این مقاله با روش توصیفیتحلیلی، درصدد پاسخگویی به این پرسش است که مبانی و هدف مستشارالدوله از تحول مفهوم قانون چگونه و چه بوده است؟ به‌نظر می‌رسد مستشارالدوله با تکیه بر مبانی و مفاهیمی چون «ارادۀ عموم» و «رضایت» مردم و با هدف استقرار «عدل»، «برابری» و «ترقی»، به‌عنوان اهداف مهم حاکمیت قانون، مبادرت به این امر مهم ورزید و از دل مفهوم قدیم قانون، مفهوم مدرن قانون را تعریف کرد.

The Concept of Law in Mustashār alDawlah’s Thoughts

The concept of law is one of the most fundamental concepts and theoretical bases of rule of law and has an important role in formulating the constitutionalism theory. With respect to the fact that no society has ever been lawless, and bearing in mind that the concept of law includes a formative process and is in “modern” and “traditional” forms and the modern concept of law is formed in “discontinuity” and/or “continuity” of the traditional formation, the present study indicates that the new concept of law is formed in continuation of the traditional concept with a change in the themes. Mustashār alDawlah was the first philosopher who realized a different fundament of law in two forms of “traditional” and “modern”. He understood the necessity of establishment of a new understanding of law and to take courses of action to realize the fact. This article entails that Mustashār alDawlah’s understanding of the concept of law was different from his antecedents’, and his monograph named Yek Kalameh (One Word) is the first one on the necessity of rule of law. Utilizing a change in the theme of concept of law, Mustashār alDawlah could change this concept, which rooted in the will of ruler and Sharia’s decree (as two bases and origins of traditional concept of law) into a modern concept of law which rooted in the will and intention of ordinary people in Mustashār alDawlah’s vision. Taking a descriptiveanalytical method, this article aims to inquire how and what the bases and goals of Mustashār alDawlah were in making the change in concept of law. It seems that Mustashār alDawlah took the course of action relying on the bases and concepts such as “people’s will” and “people’s satisfaction” with the aim of establishing “justice”, “equality”, and “progress” as the important goals of rule of law and defined the modern concept of law from the heart of the traditional one.