اماکن عبادی به‌مثابۀ فضای عمومی؟ تاملی بر نحوۀ مواجهۀ حکومت با اداره و نظارت بر اماکن عبادی

«حوزۀ عمومی»، به‌مثابۀ عرصه‌ای در میانۀ حوزۀ خصوصی و اقتدار برتر حکومت، از لوازم دستیابی به مردم‌سالاری است. «فضای عمومی مادی»، از عناصر عینی مرتبط با حوزۀ عمومی است که به‌عنوان واقعیتی بیرونی، بُعد مادی حوزۀ عمومی را پوشش می‌دهد. در نظام جمهوری اسلامی ایران، اماکن عبادی خاصه مسجد کماکان از مصادیق بارز فضاهای عمومی فیزیکی‌اند که می‌توانند به‌مثابۀ حلقۀ واسط و میانجی و کاهندۀ شکاف میان مردم و حکومت، جلوه‌گه وفاق و هم‌اندیشی شهروندان در باب مفاهیمی مانند «خیر عمومی» و «مصلحت جمعی» باشند و زمینۀ تحقق مردم‌سالاری دینی را فراهم سازند. این نوشتار نشان خواهد داد که رویکرد حداقلی و تنظیمی حکومت، در کنار خودگردانی و ادارۀ مردمی اماکن عبادی، در نهایت، خودآیینی و خودفرمانروایی شهروندان را به ارمغان می‌آورد. چه اینکه، شهروندان از رهگذر فضای عمومیِ مردمی اماکن عبادی، مشارکت جمعی را در محدوده و مقیاسی کوچک‌تر تمرین می‌کنند تا آن را در حکومت مردم‌سالار خویش پیاده سازند.