فقه کیفری تکلیف مدار و دگرگونی پارادایمی

نظریه پارادایم‌های علمی توماس کوهن، قلمرو خود را از بستر اصلی آن، که علوم طبیعی است، گسترده‌تر کرده و وارد علوم اجتماعی هم شده است. فقه کیفری را نیز می‌توان از منظر تحولات پارادایمی مطالعه کرد. این مقاله با تکیه بر روش تاریخی-تحلیلی عوامل موثر در شکل‌گیری پارادایم فقه رایج را واکاوی کرده است. در این مقاله به اثرگذاری عوامل موثر در شکل‌گیری پارادایم رایج فقهی از جمله ویژگی‌های مربوط به محیط پیدایش اسلام، انسان‌شناسی متافیزیکی، رویکرد تفسیر لفظی متن، و نگاه تکلیف‌مدار به انسان پرداخته شده است. همچنین با اشاره به چالش‌هایی که فقه رایج تحت تاثیر تحولات ناشی از نگاه حق‌مدار با آن مواجه می‌شود، با ارجاع بخشی از تغییرات پارادایمی به بنای عقلا و سیرۀ خردمندان پیشنهاد می‌دهد که فقه جزایی می‌تواند و باید از پارادایم حق‌مدار استقبال کند. ورود نگاه حق‌مدار به فقه کیفری مایه تحولات مهمی در آن می‌شود. برعکس، بسته بودن باب تحولات پارادایمی به روی فقه و به‌ویژه پارادایم حق‌مدار با گذر زمان این بخش از فقه را از واقعیت‌ها و مقتضیات زمانه دورتر می‌سازد.

ObligationOriented Islamic Criminal law and Paradigmatic Developments

Thomas Cohen’s scientific paradigm theory has been developed from its main realm that is natural sciences to social sciences. Islamic criminal law can be studied from this point of view. This article seeks to review the factors involved in formation of the prominent paradigm in traditional Islamic criminal law. Relying upon historicalanalytical methodology, the article examines the effects of factors such as the environment in which Islam emerged, the influence of Aristotle’s philosophical and logical ideas on Islamic thought, metaphysical anthropology, the extreme literal interpretation and mainly a dutybased view of man. Referring to some challenges that the traditional view is facing in contact with modernity and Human Rights, the article suggests that some developments in paradigms can and even should be welcomed. It is because some parts of paradigmatic developments are a part of the conduct of the wise (bina al oghala), which is recognized as a source of Islamic law. Of these paradigms is a rightbased paradigm. According to the article, the openness of traditional Islamic criminal law to the idea of right and approaching a rightbased criminal law will result in some positive and significant changes. Conversely, ignoring the idea of right will make Islamic criminal law far from realities and the requirements of the time.