تحلیل تحولات وقف در دورۀ پهلوی(مورد مطالعه؛ آستان ‌قدس‌ رضوی)

این مقاله با تکیه بر داده‌های وقف‌نامه‌ها در آستان‌قدس‌رضوی و شواهد تاریخی، می‌کوشد تصویر روشنی از سیر وقف‌های غیرمنقول، واقفان، نوع رَقَبات و پراکندگی جغرافیایی‌شان، مصرف موقوفات و نیز واگذاری تولیت یا ناظر ارائه ‌کند. برای توضیح این تحولات از تاریخ اجتماعی و پاره‌ای مفاهیم نظری بهره‌ گرفته‌ و از روش تاریخی توصیفی تحلیلی و مصاحبه استفاده شده ‌است. یافته‌ها بیانگر آن است که: میانگین سالانه وقف‌های غیرمنقول در پهلوی حدود یک و نیم است. 85% واقفان متعلق به پایگاه اجتماعی متوسط‌متوسط و متوسط ‌بالا بوده و به جز اندکی از تجار و کسبه،40% تولیت موقوفه را به آستان واگذار کرده‌ و54% ناظر تعیین نکرده‌اند. 68% موقوفات جنبه خاص داشته و حدود 22% مصارف برای امور درمانی بوده‌ است. همچنین بیشترین فراوانی رقبات با 13% زمین است. میانگین سالانه وقف در زمان‌هایی که یک نفر متولی و استاندار بوده 07/2 درحالی که برای سال‌هایی که فقط متولی بوده 30/1بوده ‌است. ضریب ‌همبستگی ارتباط مستقیم بین اقدامات متولیان و میزان وقف و نیز ارتباط مستقیم و شدید بین تعداد رقبات و ماه‌های تولیت را نشان می‌دهد. ضمن آنکه باید به مولفه‌های وجهۀ اجتماعی نایب‌التولیه‌ها، ثبات اجتماعی، بوروکراتیک‌شدن آستان و تاثیر سیاست‌های حکومت نیز توجه داشت؛ بنابراین واقفان این عصر بر مبنای درکی از نیازهای جامعه که به واسطۀ اقدامات متولیان آستان و شبکه‌های اجتماعی متاثر از محیط نهادی، پررنگ‌تر شده بود، اقدام به وقف کرده‌اند. درضمن تمرکز در برخی شهرها را می‌توان با رویکرد شناختی و تداوم سنت وقف توضیح داد، ولی عدم‌تشویق و همراهی روحانیت و حکومت و نیز رشد بنگاه‌های خیریه بر عدم‌پراکندگی وقف موثر بود.

an analysis of waqf developments in the pahlavi era(case study: astan quds razavi)

based on the data of waqfs in astan quds razavi and historical evidence, this article tries to present a clear picture of immovable waqf changes; waqifs(donators), type of waqfs and their geographical distribution, manner of endowment consumption, as well as the assignment of custodians or supervisor. in addition, from the perspective of social history and using some theoretical concepts, it seeks to explain these developments. for this purpose, descriptive-analytical historical method and interview were used.the findings show that; the annual average of immovable waqf in pahlavi is about one and a half. %85 of the waqifs belong to the middle-middle and upper-middle social base, and except for a few merchants and tradesmen, %40 have left the responsibility to astan and %54 have not appointed a supervisor. %68 of the waqfs had a special aspect and nearly %22 of the expenses were for medical purposes. %13 of cases are farms. the annual average of waqfs during the times when one person was the custodians and governor was 2/07, pieces while for the years when he was only a custodians, it was 1.30. the correlation coefficient shows a direct relationship between the custodians’ actions and the amount of waqf, as well as a direct and strong relationship between the number of waqf pieces and the months of trusteeship of custodians. at the same time, attention should also be paid to factors such as the social image of custodians, social stability, bureaucratization of the threshold and the effect of government policies. therefore, the waqifs of this age have made waqfs based on an understanding of the needs of the society, which was made more prominent by the actions of the custodians of astan and social networks affected by the institutional environment. in addition, the concentration in some cities can be explained by the cognitive approach and the continuation of the tradition of waqf, but the lack of encouragement and support from the clergy and the government, as well as the growth of charitable organizations, were effective in the non-dispersion of waqfs.