بررسی تغییر تناسبات گنبدخانه مساجد صفوی در زمینه‌های ایجاد آن

دوره صفوی علاوه بر شکوفایی کشور در زمینه های مختلف و ایجاد یک حکومت ملی پس از دوره ای طولانی، برای اولین بار در مقیاس وسیع، تشیع مذهب رسمی کشور گردید. اندیشه های جاری در این دوره مبعث از رویکردهای ایرانی- شیعی از خصوصیات منحصر‌به‌فردی برخوردار بود. به دلیل نقش عمده مساجد در این دوره در ساختار سیاسی و اجتماعی کشور، انتظار می رود معماری مساجد نیز متاثر از اندیشه های مذکور باشد. از طرفی دیگر استفاده از هندسه را می‌توان بن مایه ای در آفرینش معماری ایرانی دانست. این تحقیق با هدف پاسخ گویی به این سوال شکل گرفته که رویکردهای حاکم بر دوره صفوی چه تغییراتی را در مشخصات فیزیکی گنبدخانه مساجد دوره صفوی سبب شده اند و این تغییرات چه تاثیراتی بر ادراک انسان از فضای معماری داشته است.هدف تحقیق از طریق مقایسه مشخصات فیزیکی گنبدخانه مساجد دوره صفوی، با مساجد قبل از این دوره به دست آمده است. از آنجا که مساجد گنبدخانه ای از دوره سلجوقی رواج یافته اند، جامعه آماری تحقیق، ده گنبدخانه سلجوقی، ده گنبدخانه ایلخانی، دوازده گنبدخانه تیموری، و یازده گنبدخانه صفوی می باشد که بر اساس ابعاد دهانه به دو گروه مساجد بزرگ و کوچک تقسیم شده اند. این 43 مسجد، دربرگیرنده تعداد عمده ای از کل جامعه آماری مستندشده می باشند. به دلیل ماهیت تاریخی این تحقیق، روش تفسیری-تاریخی در ترکیب با روش های کمی مورد استفاده قرار گرفته و داده ها به شیوه استنتاج منطقی تحلیل گردیده اند.نتایج تحقیق نشان می دهد ویژگی های هندسی و تناسبات گنبدخانه های دوره صفوی، بیشترین انطباق را با گنبدخانه های سلجوقی نشان می دهند. در گنبدخانه مساجد بزرگ صفوی تمامی مولفه های فیزیکی مورد مطالعه نسبت به مساجد دوره های قبل، در جهت خلق گنبدخانه های رفیع تر، افزایش قابل توجهی نموده اند. مساجد بزرگ به نسبت مساجد کوچک، تفاوت‌های ساختاری بیشتری را با مساجد دوره های قبل خود نشان می دهند. فارغ از ابعاد مسجد، کاهش محسوس تناسبات داخلی فضای گنبدخانه مساجد صفوی نسبت به گنبدخانه های دوره های قبل، باعث می‌شد که مساجد احساس راحتی و تعامل مثبت با محیط داخلی را القا کنند. از این طریق ضمن اینکه فضا موجب ادراک حسی ناخوشایند در مخاطب نمی گردد، معماری مسجد به عنوان زمینه ساز ارتقای کرامت انسانی عمل کرده و از این طریق معماری مسئولیت اجتماعی- مذهبی خود را به انجام می رساند.

investigating the change of proportions of the dome of safavid mosques in the context of its creation

in addition to the prosperity of the country in various fields and the establishment of a national government after a long period, the safavid period, for the first time on a large scale, shiism became the official religion of the country. current thoughts in this period, originating from iranian-shiite approaches, had unique characteristics. due to the major role of mosques in this period in the political and social structure of the country, it is expected that the architecture of mosques is also influenced by the mentioned ideas. this research was formed with the aim of answering the question of what changes the approaches of the safavid period have caused in the physical characteristics of the domes of safavid mosques and what effects these changes have had on the human perception of the architectural space.the purpose of the research has been achieved by comparing the physical characteristics of the dome of mosques of the safavid period with mosques before this period. since domed mosques have become popular since the seljuk period, the statistical population of the research is ten seljuk domes, ten ilkhani domes, twelve timurid domes and eleven safavid domes, which are divided into two groups of mosques based on the dimensions of the opening. they are divided into big and small. these 43 mosques include a large number of the entire documented statistical population. due to the historical nature of this research, the interpretative-historical method was used in combination with quantitative methods and the data were analyzed in a logical inference manner.this research shows an important conceptual point of view about the architecture of mosques of the safavid period in iran based on the aforementioned characteristics.examining the physical characteristics of the domes of the great mosques under study showed that the opening and correspondingly the area of the domes of the mosques of the safavid period have grown a lot compared to their previous periods. in the safavid period, the average external diameter variables, the overall height of the mosque and the height of the dome increased compared to the previous periods, which indicates the construction of bigger and higher mosques than the previous periods. the physical characteristics of the dome of the safavid mosques showed the greatest similarity to the physical characteristics of the seljuk mosques. it was shown that iranian golden proportions were the basis of the average external proportions of the safavid dome, but the average internal proportions have changed towards a more human-centered spatial presentation. despite the increase of all the physical components of the dome of the great safavid mosques independently compared to the previous periods; the average interior proportions in safavid mosques are much lower than the overall average and even the average of each period.