تحلیل پلان مدارس تاریخی شهر اصفهان منتسب به قرن هشت تا چهارده هجری شمسی بر پایه ی کارکرد

احداث مدارس، در کشور ایران سابقه ‌ی طولانی دارد. شهر اصفهان از جمله کانون ‌های معماری ایرانی است که به دارالعلم شرق شهرت دارد و از دوره آل‌بویه و آل زیار ساخت مدارس علمیه در کنار مساجد آن آغاز شده‌ است. اما در گذر زمان، تعدادی از آن ها از دست رفته‌ اند و یا اینکه چهره ‌ی آن ها دچار تغییرگردیده‌ است و اطلاعات مدونی از وضعیت فضاهای آن ها در دسترس نیست. مطالعاتی که پیش از این بر روی مدارس صورت گرفته در چند حوزه تفکیک قابل تفکیک است. بخشی تحلیل کالبدی و کارکردی است، دسته ‌ای دیگر گونه ‌شناسی و در بخش آخر، مطالعات جنبه ‌ی تاریخی دارند. بر اساس مطالعات انجام شده، کمتر پژوهشی را می ‌توان در حوزه‌ ی مدارس تاریخی مشاهده نمود که ساختار کارکردی فضاهای مدارس را تقسیم‌بندی نموده باشد. لذا در این مقاله، برای نخستین بار، با بررسی ویژگی ‌های کارکردی به تحلیل مدارس تاریخی شهر اصفهان پرداخته‌ شده‌ است. پژوهش پیش رو درصدد پاسخ به این پرسش‌ ها است که شاخص ‌ترین معیارها در پلان مدارس تاریخی شهر اصفهان که در تحلیل کارکردی پلان آن ها جای می ‌گیرند، کدام‌اند؟ و معیارهای مذکور چگونه در ریزفضاهای این مدارس قابل بررسی است؟ با پاسخ به این پرسش‌ ها می ‌توان بخشی از هویت معماری مدارس تاریخی شهر اصفهان را بازشناخت و بسیاری از اصول و مفاهیم تکرار‌شونده معنادار در این کاربری‌ ها آشکار نمود. این پژوهش، از لحاظ چیستی به صورت کیفی و بر اساس هدف، بنیادین است. همچنین با رویکرد تحلیلی-توصیفی نمونه ‌ها را مطالعه می ‌کند. نمونه ‌ها به گونه ‌ی هدفمند گزینش شده ‌است و متنسب به قرن هشت تا چهارده هجری شمسی و تعداد آن ها 16 عدد است. جمع‌ آوری اطلاعات بر پایه‌ ی مطالعات کتابخانه ‌ای و میدانی نگارندگان حاصل شده‌ است. در طی این پژوهش، معیارهای شاخص تحلیل کارکردی پلان مدارس تاریخی شهر اصفهان مشخص شده است. این معیارهای شاخص پنج‌ گانه که وجوه اشتراک و افتراق در نمونه ‌ها را مشخص می‌ کند شامل، تنوع فضایی (فضای باز، نیمه‌ باز، و بسته)، کاربری ‌های موجود در مدارس و عملکردهای بخش ‌های مختلف بنا (آموزشی، اقامتی، نیایشی، فرهنگی)، سیرکولاسیون بنا (سیرکولاسیون دستگاه ورودی، دسترسی به حجره‌ ها، دسترسی به فضای نیایشی در مدارس دارای فضای نیایشی و گنبدخانه‌ ها، و سیرکولاسیون حرکتی در گوشه ‌های حیاط مرکزی)، مکان و فرم دستگاه‌ پله (الحاق به بنا و محصور در بنا) و در نهایت نوع نظام فضایی (مرکزی-محوری) است. این پنج معیار ایجادکننده ساختار کارکردی و فضایی متفاوت در پلان مدارس این شهر شده است.

the analysis of isfahan historical schools plan (in attributed to the 8th to 14th centuries sh) based on spaces

the construction of schools has a long history in iran. but with the evolution of islamic civilization and the development of literature and other sciences, it was not possible to be content with the circles of mosques where scattered debates took place. therefore, the establishment of certain centers for this purpose seemed necessary. an institution in which higher education and traditional islamic sciences such as hadith, commentary, jurisprudence and the like are established. among the islamic nations, the first people to feel this need were the iranians, who for some time built simple, uninhabited schools, libraries, and the like, and then fully equipped schools such as the military. the city of isfahan is one of the centers of iranian architecture, which is known as dar-ul-alam shargh, and the construction of religious schools next to its mosques began during the al-buwayh and al-ziyar periods. but over time, some of them have been lost or their faces have changed and no written information about the condition of their spaces is available. previous studies on schools can be divided into several areas. part of it is physical and functional analysis, other categories are typology and in the last part, studies have a historical aspect. according to studies, less research can be observed in the field of historical schools that has divided the functional structure of school spaces. therefore, in this article, for the first time, by analyzing the functional characteristics, the historical schools of isfahan have been analyzed. leading research seeks to answer these questions: what are the most significant criteria in the plan of historical schools in isfahan, which are included in the functional structure of their plan? and how can these criteria be examined in the micro-spaces of these schools? by answering these questions, one can recognize a part of the architectural identity of historical schools in isfahan and reveal many meaningful repetitive principles and concepts in these uses. this research is fundamental in terms of what is qualitative and based on purpose. it also studies the samples with an analytical-descriptive approach. the present study is non-experimental in terms of data collection and retrospective in terms of time element. to achieve the objectives of this research, data collection has been obtained through library studies and field methods (plan capture, etc.). the tools used include manual meters and laser meters, as well as video documentation tools including photography. the statistical population of this study includes more mosque-schools (rahim khan, sayyid, rokna al-molk and hakim) and some mosques such as abbasi mosque and jame mosque, which have sulaimaniyah, nasiri and mozaffariyeh schools next to them, respectively. of 23 pieces. now, in order to provide a suitable measurement for the analysis, the seven mentioned samples have been removed from the statistical population. the samples are purposefully selected and correspond to the eighth to fourteenth centuries ah and their number is 16. the samples in this study are analyzed based on the five criteria mentioned and based on each criterion, different plan structures are presented in the form of tables. data collection is based on authors’ library and field studies. during this research, the criteria of the structural index of the plan of historical schools in isfahan have been determined.