تحلیل چگونگی مکانمند ‌شدن امر آیینیِ عاشورایی در ایران

آیین‌های عاشورایی مانند هر پدیدار اجتماعی دیگری ویژگی‌های منحصر‌به‌فردی دارند که قبض و بسط تاریخی آن‌ها تاثیرات مکانی خاص خودش را در پی ‌دارد. به‌عبارت‌ دیگر، مکانمند شدن امر آیینی در گروِ عبور از یک فرآیند تاریخی و اجتماعی است. این پژوهش در پی آن ‌است که با شناخت چیستی پدیدار آیین از منظر علوم‌اجتماعی و یافتن جنبه‌های مختلف آن، چگونگی نمودهای کالبدی و فضایی هرکدام از این جنبه‌ها و چگونگی فرآیند تاریخی و اجتماعی مکانمند شدن امر آیینی عاشورایی را توضیح ‌دهد. برای این منظور، داده‌های نظری و تاریخی بر مبنای روش پژوهش تحلیل محتوای کیفی داده‌ها بررسی‌ می‌شوند. نخست، یک کدگذاری باز بر مبنای چیستی امر آیینی صورت‌ می‌گیرد که تعریفی سه‌وجهی از آن را به ‌دست می‌دهد و عبارت ‌است از تعریف آیین به‌مثابه امر استعاری و امر انضباطی و امر نمایشی. سپس با دسته‌بندی داده‌های تاریخی بر اساس کدگذاری باز مذکور، مفاهیم پایه‌ای تحلیل تولید می‌شوند. این مفاهیم نمودهای فضایی و کالبدی ناشی از تکوین، تحول و تکامل تاریخی جنبه‌های استعاری، انضباطی و نمایشی امر آیینی را روشن‌ می‌کنند که در نهایت، با جمع‌بندی آن‌ها می‌توان تم‌ها یا همان نتایج نهایی را تبیین‌کرد که بیانگر فرآیند تاریخی مکانمند شدن آیین‌های عاشورایی‌اند. یافته‌های این پژوهش نشان ‌می‌دهند که این فرآیند سه دورۀ تاریخی متفاوت را از سر گذرانده ‌است. دورۀ نخست مقارن است با دوران امارت آل‌بویه که تکوین وجه انضباطی آیین عاشورایی منجر به برپایی خیمه‌‌هایی در بازارگاه‌های شهرها می‌شود تا نخستین مرحله از مکانمند شدن امر آیینی با تولید فضاهای آیینی نقطه‌ای در بازار به‌عنوان قلب شهر شکل‌ بگیرد. همچنین تکوین وجه استعاری آیین‌‌های عاشورایی در این دوران صورت‌ می‌گیرد؛ اما آیین از این منظر فرصت بروز فضایی و مکانی نمی‌یابد تا در دورۀ دوم، در حکومت صفوی، با تکامل وجه استعاری، امر آیینی در فضای خصوصی منازل با برپایی مراسم روضه‌خوانی مکانمند گردد. این امر هم‌زمان عامل تکوین وجه نمایشی آیین‌ نیز است. تکامل وجه انضباطی آیین در این دوران با تلاش‌ها در بسط و کنترل هم‌زمان نزاع‌های محلی، امر آیینی را در معابر شهری به‌عنوان محمل حرکت دسته‌های سوگواران مکانمند می‌کند که در نهایت، برای کنترل حکومت بر اجرای مراسم، این مسیر‌ها به میادین حکومتی ختم می‌شوند. در دورۀ سوم، مقارن حکومت قاجاریه، فضاهای آیینی خصلتی تماشاخانه‌ای و موزه‌ای پیدا می‌کنند که ناشی از تحول وجه استعاری امر آیینی است. در این دوره، تکامل وجه نمایشی، امر آیینی را در واپسین مرحله از فرآیند مکانمند شدن خویش به گسترش ساخت تکایا و حسینیه‌ها با الهام از خانقاه‌های صوفیان و حلقوی‌کردن مسیرهای حرکت دسته‌های سوگواران در شهرها وامی‌دارد.

analysis of condition the localization of the ashura ritual in iran

ashura rituals, as one of the important components of shiite culture, arise from a historical fact that has gradually acquired a social nature. these rituals, like any other social phenomenon, have unique features that will have their own spatial effects throughout history. the localization of the ritual matter depends on going through a long historical and social process. this research seeks to examine this historical and social process by recognizing the nature of ritual from the perspective of social sciences such as anthropology and sociology to find different aspects of how the physical and spatial manifestations of each of these aspects explain the ritual and explain how the historical and social process of localization of the ashura ritual. for this purpose, theoretical and historical data are reviewed based on a research method called qualitative content content analysis. based on this research method, an open coding is performed based on the nature of the ritual, which provides a three-dimensional definition of the ritual. this study shows that the ritual as a metaphor is a reflection of the culture of a society and at the same time as a disciplinary matter is a pattern of behavior and regulatory system and in addition a dramatic matter can be it counts. then, by classifying the historical data based on the above-mentioned open coding or the same aspects of the ritual, the basic concepts of analysis in research are produced. these concepts illuminate the spatial and physical manifestations of the emergence, metamorphose, and historical evolution of each of the metaphorical, disciplinary, and theatrical aspects of the ritual. finally, by summarizing these concepts, the themes or the final results of the research can be obtained, which represent the historical process of localization of ashura rituals. the findings of this study show that the historical process of localization of ashura rituals in the history of post-islamic iran has gone through three different historical periods. each period can be identified based on how the metaphorical, disciplinary and theatrical aspects of the ritual took place. also, how these aspects emergenceed, metamorphosed and evolved leads the ashura ritual to create different spatial features. the first period coincides with the reign of albuyeh in the first centuries ah. during this period, the emergence of the disciplinary aspect of ashura rituals led to the establishment of lamentation tents in the bazaars of cities. in this way, the first step of localizing the ashura ritual is formed by producing pointing ritual spaces in the bazaar as the heart of the city. also, the emergence of the metaphorical aspect of ashura mirrors takes place in this period, but ritual from this perspective does not have the opportunity to appear in space until the second stage, ie the safavid period in the ninth and tenth centuries ah. in the second period, with the evolution of the metaphorical aspect, rituals are performed in the private spaces of homes. these private spaces are associated with the establishment of the recitation of rawza tradition. the recitation of rawza tradition is also the cause of the dramatic aspect of ashura rituals. the evolution of the disciplinary aspect of the religion in this period, with efforts to expand and control local conflicts at the same time during the performance of ashura rituals, causes the ritual matter to be located in the city streets as a platform for mourning groups. eventually, in order for the government to control the performance of rituals, these routes end in government squares. the third period is contemporaneous with the qajar period, in which ritual spaces acquire the character of a theater and a museum, which is due to the evolution of the metaphorical aspect of ritual. in this period of dramatic development, the ritual in the last stage of its localization process leads to the expansion of the construction of tekyeh’s and hosseiniyah’s based on the spatial and physical pattern of khanghah’s of sufies and circular axes of movement of mourning groups. in this way, the movement of mourning groups started from a local tekyeh and after crossing the streets and squares of the city and bazar, it ended again in the same original tekyeh. the localization of ritual in the third period leads to the creation of classified, feminized, museum, and theatrical ritual spaces, and forms the last stage of this historical process.