خوانش مسجد به‌عنوان ابزار حضور: رویکردی نو به‌سوی نظریۀ روحانیت فضای مسجد

در بررسی روحانیت فضای مسجد، بحث در رابطه با هدف غایی و ایدئال در معماری اسلامی کاملاً واضح و روشن است و جایگزین نمودن مسئلۀ «الوهیت» به‌عنوان هدف غایی روحانیت فضای مسجد کمتر بحثی را میان صاحب‌نظران این حوزه در پی دارد؛ امّا همین اصطلاح می‌تواند معانی بسیار متغیّری را به خودش بگیرد که مسئلۀ اصلی تحقیق حاضر تدقیق معانی متغیر و رسیدن به چهارچوبی درست از منظر اسلام است. هدف از نگارش مقاله این است که نقش پرورش‌دهندۀ معماری از زوایای جدیدی بررسی شود و ارتباط آن با بُعد روحانی زندگی انسان واضح‌تر گردد. مقالۀ حاضر در مرحلۀ گردآوری داده‌ها از مطالعات اسنادی و کتابخانه‌ای بهره برده است و در مراحل بعد، از روش استدلال قیاسی استفاده شده است. این پژوهش در جست‌وجوی نظریۀ نوین برای خوانش مسجد در اسلام، ابتدا رویکرد زیباشناسانه و معرفت‌گرا دربارۀ نقش مسجد را از منظر متن سنت نقد می‌کند و آن را به‌عنوان رویکردی که کالبد یا فضای مسجد را در جایگاه غایت روحانیت می‌نشاند، فاقد اصالت لازم از دید اسلامی معرفی می‌کند. سپس با نگاهی دقیق‌تر در رابطه با رویکرد «ابزاری» به نقش مسجد در احراز روحانیت به‌جای نگاه غایتی، موضوع رابطۀ مفهوم مسجد با بحث فلسفۀ تکنولوژی را ‌طرح می‌کند که این تغییر نگرش، دریچۀ جدیدی را به‌سوی فهم رابطۀ اسلام و معماری باز می‌کند. لذا ضمن مطرح‌نمودن رویکرد نوین برای ورود مبانی اسلامی در طراحی مسجد، از لحاظ ممانعت از تحریفات دینی در مسجد و دیگر فضاهای مذهبی نیز می‌تواند رویکرد کاراتری را پیش‌رو نهد. در نهایت، نتایج تحقیق حاکی از آن‌اند که از میان ارتباطات پنج‌گانۀ معماری به‌عنوان ابزار حضور، ارتباط پس‌زمینه‌ای منطبق‌ترین وضعیت را با اقتضائات اسلامی در حوزۀ مسجد دارد که تبعات طراحانۀ آن باید در آینده دقیق‌تر بررسی شوند.  

the mosque as a means of presence: a new approach to the theory of the spirituality of the mosque space

the issue of the ultimate goal in islamic architecture, contrary to contemporary views, is not so vague, and to consider divinity as this goal would be less controversial. however, this term can take on very variable meanings, and the main issue of the present study is to refine the variable meanings and reach the correct framework from the perspective of islam. this paper aims to study the role of nurturing architecture from new angles and make its connection with the spiritual dimension of human life clearer. in search of a new theory for reading the mosque in islam, this paper first criticizes the aesthetic and epistemological approach to the role of the mosque from the perspective of the traditional text and as an approach that places the body or space of the mosque in the position of the spirituality and points out that it lacks the necessary authenticity from an islamic point of view. then, by proposing an instrumental approach to the role of the mosque in achieving the spirituality instead of a goal, the issue of the relationship between the concept of the mosque and the philosophical discussion of technology can be raised, which opens a new window to understanding the relationship between islam and architecture. therefore, while creating a new possibility to include islamic principles in the design of the mosque, in terms of preventing religious distortions in the mosque and other religious spaces, it can also lead to a more effective approach. in this study, among the five architectural connections as a means of presence, the background connection of the most compatible situation with the islamic requirements in the field of the mosque is advanced, the design consequences of which should be examined more carefully in the future.