بررسی تحول سازماندهی فضایی در معماری مدارس دوره اسلامی: مطالعه تطبیقی دوره‌های سلجوقی، تیموری، صفوی و قاجار

با ورود اسلام به ایران، دانش‌ اندوزی که این بار با دین پیوندی مستحکم داشت در این سرزمین به شکوفایی می ‌رسد. با اینکه در دوره های بعد، مدارس مستقل از مساجد به وجود آمدند؛ اما پیوند میان مسجد و مدرسه به دلیل تعلیمات مذهبی در مدارس دوباره شکل گرفت و به مسجد مدرسه در معماری اسلامی منتصب شد. ادغام دو عملکرد مسجد و مدرسه به شکل‌گیری نوآوری ‌ها و خلاقیت‌ های فضایی در معماری این بناها ختم شد. از این رو معماری آن ها در میان معماری اسلامی اهمیت فوق العاده ‌ای داشته است. این نوشتار با این فرضیه که کالبد مدارس ایرانی در دوره سلجوقی تا دوره قاجار، سیری تحولی داشته است؛ در جستجوی یافتن ویژگی ‌های کالبدی مدارس ایرانی در هر دوره تاریخی و نیز روند تحول سازماندهی فضایی آن ها از طریق بررسی نمونه‌ ها می باشد. همچنین جهت درک بهتر و تحلیل دقیق‌ تر تحولات سازماندهی فضایی، گونه‌ شناسی نظام ارتباط و نظام کالبدی مدارس سنتی چهار دوره تاریخی صورت گرفت. این گونه‌ شناسی شامل موضوعاتی ازجمله نظام کالبدی، سازمان دهی فضایی، ارتباطات کالبدی، نحوه ارتباط فضای آموزشی و نیایشی، شیوه‌ های تعریف فضا (بسته، باز و پوشیده) می ‌باشد. روش گردآوری اطلاعات پژوهش، به لحاظ نوع نتایج توصیفیتحلیلی و به لحاظ رهیافت تاریخیتفسیری است که به شیوه تحلیل گونه ‌شناختی و با شیوه گردآوری داده کتابخانه‌ ای (اسنادی) و با ابزار نقشه ‌خوانی، سندخوانی و فیش ‌برداری انجام شده است. یافته‌ های پژوهش نشان می ‌دهد که مدارس در هر دورۀ تاریخی، خصوصیات کالبدی ویژه ای پیدا کردند و همین امر سبب ایجاد تحولات فضایی از جمله فضاهای اقامتی، آموزشی و نیایشی مطلوب در جهت نیازهای طلاب بوده است. به‌عنوان مثال، ایوان ‌های مدارس سنتی در ابتدا کارکرد آموزشی داشتند و طلاب جهت امر مباحثه در ایوان ‌ها گردهم می ‌آمدند. همچنین در برخی موارد کارکرد نیایشی نیز داشتند. در نتیجه با توجه به پژوهش حاضر و بررسی نمونه ‌های موردی، کالبد مدارس سنتی از لحاظ ویژگی ‌های اجزای اصلی شامل (ایوان، حجره، مدرس، و...) و سازماندهی فضایی، تحولات تکاملی را در طی دوره‌ های سلجوقی، تیموری، صفوی، قاجار طی کرده ‌اند.

Study in evolution of spatial arrangement in Islamic schools’ architecture. Comparative study of Seljuk, Timurid, Safavid and Qajar Eras

With the arrival of Islam in Iran, the knowledge that had a strong connection with religion flourished in this land. Although in later periods schools were established independently from mosques, because of the religious studies in schools, the connection between mosques and schools was recreated again and they were called mosqueschool in Islamic architecture. The integration of the two functions of mosque and school led to spatial innovations and creativity in the architecture of these buildings. Therefore, the architecture of these buildings had quite a special importance in the history of Islamic architecture. This article is based on the assumption that the body of Iranian schools from the Seljuk period to the Qajar period has evolved; It seeks to find the structural characteristics of Iranian schools in each historical period and also the evolution of their spatial arrangement by examining the models. For a better understanding and more specific analysis, the evolution of the spatial arrangement, typology of the structural system, and the relationship of traditional schools were conducted for the mentioned schools. This typology includes topics like structural system, spatial layout, structural communications, how to connect educational and worshiping (prayer) areas, methods of defining space (closed, open, and covered). The data were initially presented using a descriptive method and then they were evaluated through an analytical and adaptive method, and in terms of historicalinterpretive approach, it was accomplished with typological analysis method and using library sources, collecting data from historical books, mapping, documents and receipts reading.Study results show that schools in each historical period in order to meet the needs of students, have found specific structural characteristics and this has led to spatial changes, including residential, educational, and worshipping areas. For example, the porches of traditional schools initially had an educational function, and students gathered on the porches to discuss. In some cases, they also had been used for praying purpose. As a result, according to the present study and the case studies, the body of traditional schools in terms of the characteristics of the main components (porch, dorm, madrasa, etc.) and spatial arrangement, have passed evolutionary developments during the Seljuk period, Timurids, Safavids, Qajar.