بررسی وجود نظم شبه تناوبی در تزئینات گنبدخانه تاج الملک مسجد جامع اصفهان

برای پوشاندن سطوح توسط اشکال هندسی، از دو شیوه تناوبی یا شبه‌ تناوبی استفاده می شود. در روش تناوبی واحد تکرار بر مبنای تقارن انتقالی است؛ اما روش شبه‌ تناوبی فاقد تقارن انتقالی و بسیار پیچیده تر از روش تناوبی است. نظم شبه‌ تناوبی از جمله انتظام‌های خُرد‌مقیاس موجود در مواد طبیعی نیز هست. شبه ‌بلورها مواد دارای این نظم که در اواخر قرن بیستم به وجود آنها پی برده شد تقارنی خاص از خود بروز می‌دهند و قواعد بلورنگاری متعارف را که بر مبنای تقارن انتقالی است؛ نقض می‌کنند. تحقیقات اخیر در این زمینه نشان می ‌دهند که معماران ایرانی از قدیم با نظم شبه ‌تناوبی آشنایی داشته‌ اند. استفاده از این نظم تاکنون در تزئینات سه بنای تاریخی ایران به اثبات رسیده است که قدیمی‌ ترین آنها گنبد کبود مراغه و مربوط به اواخر قرن ششم هجری (اواخر عهد سلجوقی (سلجوقیان عراق)) می ‌باشد. سوال اصلی تحقیق این است که آیا بنای دیگر (قدیمی تر)ی در ایران وجود دارد که دارای تزئیناتی با نظم شبه‌ تناوبی باشد؟ این مقاله با این فرضیه که معماران ایرانی حداقل از اوایل دوره سلجوقی سابقه آشنایی با این نظم خاص هندسی را داشته اند؛ هدف اصلی خود را در بررسی تزئینات گره چینی گنبدخانه تاج الملک (481ه.ق) که از بناهای مهم این عصر است قرار داده است. روش تحقیق این مقاله بر مبنای روش تحقیق توصیفی تحلیلی و استدلال منطقی می باشد؛ که بر طبق آن، شبکه زیرساختی هندسی در تزئینات گره چینی بناهای مطالعه شده قبلی مورد مقایسه قرار گرفته و مبنایی جهت دستیابی به نتایج جدید در این تحقیق شده اند. با مقایسه نظم موجود در نقوش گنبدخانه تاج‌الملک با ساختار شبه‌بلورها، مشخص شد که حداقل یکی از گره ‌چینی ‌های داخلی آن دارای چینشی با نظم شبه‌ تناوبی (از نوع تقارن دورانی درجه هفت) می ‌باشد. بدین ترتیب، این قدیمی ‌ترین نمونه معماری از هنر هندسه دارای نظم شبه‌ تناوبی در ایران می ‌باشد که تاکنون شناسایی و معرفی شده است و قدمت استفاده از نظم شبه ‌تناوبی در معماری ایرانی به اواخر قرن پنجم هجری انتقال می ‌یابد.

Investigating the existence of quasi-periodic order in the decoration of the dome of Taj Al-Molk in Jame’ Mosque of Isfahan

Two methods, periodic or quasiperiodic, are used to cover surfaces with geometric shapes. In the periodic method, the unit of repetition is based on transitional symmetry; But the quasiperiodic method lacks transitional symmetry and is much more complex than the periodic method. Quasiperiodic order is also one of the microscale arrangements found in natural materials. Quasi crystals materials of this order that were discovered in the late twentieth century exhibit a special symmetry and violate the rules of conventional crystallography, which are based on transitional symmetry. Recent research in this field shows that Iranian architects have long been familiar with the quasiperiodic order. The use of this order has so far been proven in the decoration of three historical monuments of Iran, the oldest of which is the Gonbadekabood of Maragheh and belongs to the late sixth century AH (late Seljuk era (Seljuks of Iraq)). The main question of the research is whether there is another (older) building in Iran that has decorations with a quasiperiodic order? This article, with the hypothesis that Iranian architects have been familiar with this particular geometric order at least since the early Seljuk period, aims to study the knotted decorations of the Taj alMolk dome (481 AH), which is one of the most important buildings of this era. Is, put. Research method This article is based on descriptiveanalytical research method and logical reasoning; according to which, the geometric infrastructure network in the knotted decorations of the previously studied buildings has been compared and has become the basis for achieving new results in this research. Comparing the order in the designs of Taj AlMolk dome with the structure of quasicrystals, it was found that at least one of its internal nodes has an arrangement with a quasiperiodic order (of the seventhdegree rotational symmetry type). Thus, this is the oldest architectural example of the art of geometry with quasiperiodic order in Iran, which has been identified and introduced so far, and the use of quasiperiodic order in Iranian architecture dates back to the late fifth century AH.