زیبایی‌شناسیِ ادراکِ بصری در معماری از منظر ابن‌هیثم (موردپژوهی: مسجد جامع اصفهان)

ابن‌هیثم در رساله المناظر، با روشی مبتنی بر فرآیندِ ادراکِ کیفیاتِ بصریِ شیءِ مرئی، »زیبایی « را تبیین کرده‌است که دیدگاهی خاص و متفاوت از آرای رایج فلاسفه و اندیشمندان آن اعصار به‌حساب می‌آید. ایشان زیبایی را حاصل تعامل 22 کیفیتِ بصری در فرآیند ادراک می داند که نقش هر یک از کیفیات بصری در این فرآیند، یکسان نیست. بعضی کیفیات مانند نور و رنگ به‌تنهایی، بعضی دیگر در ترکیبِ باهم و بعضی هم با قرارگیری در تناسبی کلی، باعث خلق زیبایی می‌شوند. در این پژوهش، فرآیند ادراک و آرای زیبایی‌شناسانه ابن‌هیثم تحلیل و نقش آن در معماری بررسی شد. در راستای تبیین بهتر موضوع و تدقیق در نتایج، مسجد جامع اصفهان با پیشینه بیش از هزار سال تاریخِ معماری، مورد مطالعه قرارگرفت. پژوهش از نوع کیفی و به روش توصیفی تحلیلی است. بدین منظور، ابتدا اطلاعات حاصل از مطالعات کتابخانه ای و منابع اسنادی، مورد بررسی قرارگرفت؛ و سپس با رویکرد تطبیقیِ موردمحور، زیبایی از منظر ابن‌هیثم در مسجد جامع اصفهان، تحلیل و ارزیابی شد. طبق آرای ابن‌هیثم، قوای ظاهری و باطنی نفس، هر دو در فرآیند ادراک نقش دارند و این ادراک در سه سطح حسی، معرفتی و استدلالی، حاصل می‌گردد. ادراکِ‌حسیِ پدیده‌های مرئی با حسِ بینایی صورت می‌پذیرد. ادراکِ معرفتی و ادراکِ استدلالی در ادامه ادراکِ حسی می‌آید و براساس نوع کیفیتِ بصریِ قابلِ ادراک و نیاز مخاطب به انجام تمییز، قیاس و تامل در اشیا و استفاده از قوه ذهن و حافظه در فرآیند ادراک، انجام می‌شود. نتایج بدست آمده، مشخص می‌کند که ابن‌هیثم ماهیت زیبایی را نه مطلقا عینی یا ذهنی، بلکه ترکیبی از عین و ذهن می‌داند. همچنین، ایشان مراتب مختلفی از ادراک را مطرح می‌نماید که با توجه به زمانِ فرآیندِ ادراک، به‌صورت ادراکِ اجمالی (درآنِ‌واحد) یا ادراکِ تاملی (با دِرَنگ) است و با میزان آشناییِ مخاطب با شیءِ قابلِ ادراک و استفاده وی از قدرتِ تحلیلِ ذهنی رابطه دارد. در معماری به واسطه ارتباط مخاطب با بنا، مبحث زیبایی و ادراک اهمیت زیادی دارد. آگاهی معماران با فرآیند ادراک، این امکان را ایجاد می‌کند تا در فضای معماری با استفاده از سطوح و مراتب مختلف ادراکی، باعث تعامل و توجه بیشتر مخاطب با بنا گردد. از طرفی، کیفیات بصری موجود در فرآیند ادراک، قابل تعمیم در معماری بوده و می‌تواند به تحلیل زیبایی‌شناسی اثر، کمک‌‌‌نماید.

Aesthetic of Visual Perception from the Ibn haysam's Perspective in architecture (case study: Jame Mosque of Esfahan)

Ibn Haysam deals with how the process of visual perception and its relation to aesthetics in Almanazer thesis. He sees aesthetics as result of the interaction of 22 the particular visible properties in the process of perception. In this process, the external and internal forces interfere. The role of each particular visible property in this process is not the same. Some particular visible properties such as light and color alone, some other particular visible properties in combination with each other and some by being in general proportion, create beauty. In this research, the process of perception and aesthetic views of Ibn Haytham was analyzed and its role in architecture was investigated. The Jame Mosque of Esfahan has been studied as an example for better explain the issue and investigate the results. This mosque includes architectural thoughts and aesthetic approaches of different historical periods with a history of more than a thousand years. This research is of qualitative type and with descriptiveanalytical method. For this purpose, first the information obtained from library studies and documentary sources is examined and with a comparative approach deals with evaluation and aesthetics analysis from Ibn Haytham #39;s perspective in architecture .Ibn Haysam separates sensation and perception in aesthetics analysis and he believes eyesight receives the form of visible objects, and perception is not always made by premium sensation. in addition to premium sensation, but also inference may be necessary for perception, the sense of sight is unable for it . Ibn Haysam defines three perceptual levels, according to how and type of perception, effective forces and Perceptible the particular visible properties: 1 Perception by Pure Sensation is perception premium through visual senses. the two properties of light and color, which expressing the form of objects and are inherent in objects, are perceived in perception by pure sensation. 2 Perception by Recognition deals with similarity or difference between the particular visible properties after receiving the form of objects with the visual senses. This similarity and difference cause perception of their intensity and weakness in light and color which is done with denotative. the situation, size and movement create based on the comparison between the components of an object or object with another object in the perception by properties like the shape. Also, in some cases, all the particular visible properties are perceived, which is done through denotative and comparison. Perception by recognition is done in light of the former knowledge and the use of patterns and symbols that they used to store in memory and the intervention of mind. 3 Perception by Inference is at a higher level than perception by recognition and in addition to the denotative and necessary comparison in perception by recognition, according to said Ibn Haysam, a higher comparison the second comparison (comparison with contemplation) is needed and by using judgement and inference, all abstract concepts and meanings that it existed in the particular visible properties of objects are perceived. According to the speed of mind performance and former audience #39;s knowledge of phenomena, Ibn Haysam divides the perception into two groups Glancing vision and Contemplation vision and the two types of perception mentions for each group. In addition to analyzing Ibn Haytham #39;s aesthetic views, this study investigates its application in architecture. The awareness of architects with the process of perception creates different perceptual levels for the audience and it cause his more interaction with the structure. On the other hand, effective the particular visible properties in aesthetics are generalizable in architecture and it helps the methodical analysis of visual perception.