تحلیل جلوه‌های معناشناختی نور در معماری اصفهانِ دوره صفوی؛ نمونه موردی: مسجد شیخ لطف‌الله در شهر اصفهان

معماری، زاده بسترهای گوناگون است که با توجه به روح متغیر زمان و ماهیت همیشه در تغییر هستی، به صور سبکی و معنایی متفاوت بروز می یابد. از همین روست که نحوه برخورد سازندگان یک بنا با عناصر شکل دهنده معماری و راه های استفاده از آن ها، علیرغم وجود شباهت در کلیت عناصر، دارای تجلی های مختلف معنایی و کالبدی در بسترهای متفاوت بوده و هست. به عنوان مثال نور در مذهب شیعی اسلام نمودی از ذات اقدس الهی و بیانگر وجود است و همیشه در کانون توجه معماران مسلمان بوده است. تا آنجا که تصور ساختار و ادراک فضایی بسیاری از ساختمان های این دوره بدون درنظرداشتن جایگاه معناشناختی نور، منجر به نقص و درکی ناقص از فضا شده که گویی ساختمان بر پایه نور طراحی شده است. این امر به خصوص در طراحی بناهای مذهبی به طور عام و مسجد به طور خاص قابل مشاهده است. مسجد که تجلی گاه ایده آل ترین اندیشه های مذهبی و کامل ترین نماد معماری اسلامی است بهترین مکان جهت مشاهده و مطالعه پیوندهای نظری و عملی سازندگان آن بوده است. این در حالیست که امروزه در ساخت مساجد نقش نور تنها به عنوان یکی از عناصر اقلیمی و صرفاً جهت عملکرد روشنایی تقلیل پیدا کرده و خبری از جنبه های معنایی و معنوی آن به نحوی که در گذشته قابل پیگیری و بازشناسی بوده نیست! این پژوهش با این پیش فرض که شیوه ظهور و بروز نور در معماری اصفهان دوره صفوی فارغ از جنبه های عملکردی، با تاکید بر اصول معنایی حاکم بر فضای هنری آن دوره اندیشیده و در فضای معماری نمود پیدا کرده است، به بررسی چگونگی و ویژگی های کیفی حضور نور و نورگذرها در ساختار معماری مسجد شیخ لطف الله اصفهان به عنوانی یکی از شاخص ترین مساجد این دوره در شهر اصفهان می پردازد. جامعه آماری این پژوهش، مساجد دوره صفوی در شهر اصفهان می باشند که از آن میان، سه مسجد شیخ لطف الله، حکیم و امام به عنوان نمونه موردی مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته است. روش پژوهش در این مطالعه توصیفیتحلیلی و بررسی نمونه موردی می باشد. داده های مورد نیاز این پژوهش نیز از طریق مشاهدات میدانی، عکسبرداری و مطالعات کتابخانه ای جمع آوری شده و به صورت کیفی مورد تحلیل قرار گرفته اند. با بررسی معناشناختی حضور نور در مسجد شیخ لطف الله و تبیین نظام سلسله مراتبی در طراحی نور در فضاهای این مسجد، نظامی سه گانه شامل انفصال، انتقال و اتصال (مکث، حرکت و تاکید) در طراحی این بنا بازشناسی شد. نظامی که به دنبال حرکت از ماده به سوی معنویت، حرکت از تاریکی به سوی روشنی، حرکت از سنگینی به سوی سبکی و در یک کلام حرکت از عالم ناسوت به سوی عالم لاهوت است و نتیجه ایجاد فضایی سراسر معنوی است که حضور خدا در هر سو احساس می شود.

Analysis of Semantic Light Effects in the Architecture of Isfahan during Safavid Period; Case Study: Sheikh Lotfollah Mosque in Isfahan

Architecture is the product of different contexts؛ so, the way of dealing the builders of a building with the architectural elements, has different semantic and physical manifestations in different contexts, despite the similarity in general. As an example, the light in the Shia religion of Islam is a symbol of the divine essence and expression of existence and it has always been considered by Muslim architects. To the extent that the spatial perception of many buildings of this period, regardless of the semantic position of light, leads to an incomplete understanding of space. This is especially visible in the design of religious buildings in general and mosques in particular. The mosque, which is the manifestation of the most ideal religious ideas and the most complete symbol of Islamic architecture, has been the best place to observe and study the theoretical and practical connections of its builders. However, today, in the construction of mosques, the role of light has been reduced only as one of the climatic elements and only for the function of lighting. The semantic aspects of light as they existed in the past are no longer known. The premise of this research is that light has appeared in the architecture of Isfahan in the Safavi period by emphasizing the semantic principles of the art. So the aim of this study is investigation of the qualitative characteristics of the presence of light in the architecture of Sheikh Lotfollah Mosque in Isfahan. The statistical population of this research is the mosques of the Safavi period in Isfahan. Among them, three mosques of Sheikh Lotfollah, Hakim and Imam have been studied. The research method of this study is descriptiveanalytical and case study. The required data for this research have been collected through field observations, photography and library studies and have been qualitatively analyzed. After a semantic study of the presence of light in Sheikh Lotfollah Mosque, a threedimensional hierarchical system was identified. This structure includes three stages of separation, transfer and connection (pause, movement and emphasis) in the design of this building. A system that seeks to move from matter to spirituality, to move from darkness to light, to move from heaviness to light, and to move from the underworld to the world of divinity. The result is an allspiritual space in which the presence of God is felt everywhere.