تحلیل بصری سازه‌های تاقی در منظر میدان‌های تاریخی ایران با تاکید بر میدان‌های دوران صفوی و قاجاری

سازه های قوسی شکل به ویژه تاق ها، به عنوان یکی از پرکاربردترین عناصر سازه ای در معماری سنتی، از اهمیت ویژه ای در منظر سکونتگاه های تاریخی برخوردارند. این در حالی است که بیشتر پژوهش های انجام شده در این حوزه به مباحث تاریخی و فنی اختصاص یافته و کارکردهای بصری این عنصر در ورای نقش سازه ای آن پنهان مانده است. غفلت از کارکرد فراسازه ای عناصر تاقی، سبب گردیده تا با ابداع شیوه های نوین ساخت و از دست رفتن نقش سازه ای این احجام، کارکردهای بصری این عناصر در منظر شهری، علی رغم نقش بارز هویتی به فراموشی سپرده شود. در این نوشتار تلاش می شود با دریافت و تبیین نحوه ی کارکرد سازه های تاقی در ساماندهی منظر میدان های شهری طراحی شده ی تاریخی، راهکارهایی متناسب با نیازهای معاصر برای طراحی و ساماندهی میدان ها ارائه شود. روند این پژوهش با مطالعات کتابخانه ای شروع گردید؛ و با برداشت نمونه ها از طریق مطالعات میدانی ادامه یافت. در این راستا ابتدا میادین هشت گانه ی موردمطالعه بر اساس نوع کارکرد سازه های تاقی در جداره ی آن ها به سه گونه ی دارای رواق، حجره و حجره تاق نما و تاق نما تقسیم شدند. سپس نقش این عناصر در پوشش جداره ها در دو راستای عمودی و افقی و در دو مقیاس خرد و کلان، بررسی و تحلیل شد. در مقیاس خرد نحوه ی ایجاد ریتم، اتصال جداره ها به ابنیه ی پیرامونی و سردرب میدان و اتصال جداره ها با یکدیگر در بدنه ی میدان ها بررسی گردید. نتایج تحقیق مبین بهره گیری از سه شیوه ی مبتنی بر تاق کامل، ابنیه و ورودی ها و ترکیب تاق کامل با نیم تاق جهت ایجاد ریتم در جداره ها است. بهره گیری از ترکیب تاق کامل با نیم تاق در جداره ی میادین، علاوه بر ایجاد ریتم، برای اتصال جداره ی میدان به ابنیه ی پیرامون نیز استفاده شده است. تحلیل های صورت گرفته همچنین چهار شیوه ی به کاررفته در پیوند جداره های میدان ها با یکدیگر شامل تاق کامل، نیم تاق، مورب با زاویه 45 درجه و بدون ارتباط را آشکار می کند. در ادامه نحوه ی استقرار دو اشکوب میدان بر روی یکدیگر در راستای عمودی، موردمطالعه قرار گرفت. در اینجا با بررسی ساختار کلی طبقه ی فوقانی به ریشه یابی ایجاد راهروی بیرونی در طبقه ی اول میدان ها به عنوان عرصه ای برای دسترسی و نظاره ی میانه ی میدان پرداخته شده است. سپس با بررسی نقش عناصر تاقی در مقیاس کلیت میدان، الگویی سه گانه از نحوه ی ترکیب این عناصر در جداره ها شامل خلق محصوریت، زمینه سازی جهت تاکید بصری و تاکید بصری احصا و به عنوان نتیجه ی دیگر این پژوهش ارائه گردید. درنهایت با توجه به اینکه تزیینات یکی از شاخصه های مهم معماری ایرانیاسلامی است؛ شیوه های مختلف تزئین شامل آجرکاری، کاربندی، کاشی کاری، نقاشی دیواری و ستون و محل کاربست آن ها بر سطح سازه های تاقی احصا؛ و جهت تبیین پیشینه ای محکم جهت بهسازی و طراحی های معاصر به عنوان رهیافت دیگری از این پژوهش معرفی شد.

Visual analysis of vault structures in the landscape of historical squares of Iran with emphasis on Safavid and Qajar periods

Arched structures, especially vaults, as one of the most widely used structural elements in traditional architecture, are of particular importance in the perspective of historical settlements. However, most of the research in this field has been devoted to historical and technical issues and so the visual functions of this element has been stayed hidden behind the role of its structure. This paper tries to understand and explain the role of vault structures in organizing the landscape of historical urban Squares, to provide solutions appropriate to contemporary needs for designing and organizing squares. The process of this research began with library studies and continued with the sampling through field studies. In this regard, first, the eight squares chosen as case studies were divided into three types based on the type of function of vault structures in their facade: portico, room and bulkhead and bulkhead. Then, the role of these elements in covering the facades in both vertical and horizontal directions in both micro and macro scales was analyzed. The examined issues at the microscale include: how the rhythm was created, the connection of the walls to the surrounding buildings and the entrance of the square, and the connection of the walls to each other in the body of the square. The results of the research indicate the use of three methods based on complete vault, buildings and entrances and combination of complete vault with half vault in order to create rhythm in the facades. In addition to creating rhythm, combination of complete vault with half vault has also been used to connect the facades of the square to the surrounding buildings.  Analyzes also reveal four methods used to link the facades of squares with each other, including complete vault , half vault, diagonal with a 45 degree angle and disconnected. Then, how to place two stories of the square on top of each other in a vertical direction was studied. Here, by examining the general structure of the upper floor, the roots of the creation of the outer corridor on the first floor of the squares are discussed as an arena for access and observing the center of the square. Then as a result of studying the role of vault elements on the scale of whole square, we found a triple pattern for the composition of these elements in the facade: creation of confinement, building a foundation for visual emphasis and visual emphasis. Finally, due to the fact that decorations are one of the important features of IranianIslamic architecture, various methods of decoration, including brickwork, karbandi, tiling, mural and column and their position on the surface of vault structures are analyzed and introduced to explain the robust background for contemporary improvement and design.