مزاج به مثابه کهن‌الگو در طراحی معماری حمام ایرانی

مزاج یکی از مفاهیم بنیادین در طب ایرانی اسلامی است که معماران ایران زمین از گذشته های دور در تلاش بوده اند تا در خلق آثار معماری، از آن به عنوان الگو بهره گیرند. با توجه به اهمیتی که دین و اخلاق بر سلامت جسم و زمینه سازی آن بر سلامت روح دارد؛ معماری حمام های ایرانی نیز که آبشخور آن مبانی دینی و اخلاقی است در راستای سلامت جسم و روح و مبتنی بر آموزه های طب سنتی اسلامی به عنوان یک کهن الگو، در انطباق کامل با الگوی مزاج طراحی شده است. از همین رو، آرامشی که فرد پس از استحمام به دست می آورده؛ با مفاهیم کاربردی نهفته در معماری حمام پیوند مستقیم داشته است. تلاش نگارندگان بر آن بوده تا با بازشناسی جنبه های درمانی در متون طب دوره ی اسلامی چگونگی و نحوه ی تجلی مفاهیم مطرح شده را در معماری حمام بررسی نمایند. پرسش های کلیدی پژوهش، متمرکز بر دو موضوع اصلی است. نخست آنکه آرای حکمای اسلامی بر شکل گیری معماری حمام چگونه اثر گذاشته است؟ و نیز آنکه در معماری حمام ایرانی، مزاج دارای چه مشخصه هایی است؟ برای پاسخ گویی به این دو پرسش از روش موردپژوهی با بهره گیری از راه کارهای ترکیبی و برای گردآوری اطلاعات مورد نیاز از روش کتابخانه ای و میدانی استفاده گردیده است. در بخش مطالعات میدانی، ده نمونه از گونه های معماری حمام ایرانی که از لحاظ کیفیت واجد ارزش بوده و می توانسته در بیان مفاهیم منبعث از مزاج شناسی مورد بهره برداری قرار گیرد؛ انتخاب شده است. در انتخاب نمونه ها، عامل اقلیم که از عوامل موثر بر مزاج و گونه شناسی معماری حمام است مورد توجه قرار گرفته و تلاش شده تا از هر اقلیم، نمونه ای برگزیده شده باشد. آنچه پژوهش حاضر در فرجام کار بر آن تاکید دارد؛ توجه به تاثیر آرای حکمای طب ایرانی اسلامی و مراتب سلامتی در قالب دو رویکرد شست و شو نظافت و درمانی بودن معماری حمام ایرانی قابل شناسایی است. نتایج مبین آن است که میان مفاهیم بهداشتی و مفاهیم درمانی رابطه ی مستقیمی وجود دارد. این مفاهیم که به عنوان معیارهای طراحی در آثار تحلیل شده به شکل چهار بیت (خانه ی اول گرم وخشکخانه ی دوم سرد و ترخانه ی سوم گرم و ترخانه ی چهارم گرم وخشک) مطرح و تبیین شده اند؛ از رابطه ی پاکیزگی تن و درمان (تعادل جسم و ایجاد سلامتی) با بهره گیری از الگوی مزاجی سخن می گویند.