پیدایش یک حاشیۀ شهر بر پیکر کلان‌‌شهر مشهد: تحلیلی جامعه‌شناختی- اقتصادی از فرایند شکل‌گیری محلۀ قلعه‌خیابان در شهر مشهد

حاشیۀ شهر مشهد مجموعه‌ای از مراکز جمعیتی است که طی سال‌ها پیرامون کلان‌شهر مشهد گسترش یافته است و معضلات گوناگونی را برای کلان‌شهر مشهد پدید آورده است؛ بر این اساس پژوهش حاضر با هدف بررسی جامعه شناسی اقتصادی فرایند شکل گیری و تدوام محلۀ قلعه‌خیابان در شهر مشهد به‌عنوان یکی از مهم‌ترین محلات حاشیه نشین، با استفاده از رویکرد تفسیری و روش تحقیق کیفی و بر پایۀ مطالعه اسناد و مصاحبۀ عمیق نیمه‌ساختاریافته با 21 نفر از نخبگان، ساکنان و مطلعان از محلۀ قلعه‌خیابان انجام شده است. مصاحبه ها به روش نمونه گیری گلوله برفی و تا رسیدن به اشباع نظری انجام شده است. نتایج تحقیق استخراج 82 مقوله فرعی، 28 زیر مقوله و 10مقوله اصلی را نشان داد. نتایج نشان داد سیاست‌های دولت، سیاست‌های مدیریت شهری، سیاست‌های آستان قدس و وجود روستای قلعه خیابان بسترهای لازم جهت شکل گیری اولیه محله قلعه خیابان را آماده نموده است. در مراحل مختلف تاریخی و به‌‌دلیل تحولات و سیاست‌های اصلاحات ارضی، جنگ در افغانستان، سیاست‌های قلع مدیریت شهری و ادغام نشدن طردشدگان در اجتماع و اقتصاد شهر مشهد، باعث ایجاد و تقویت موج‌های مهاجرتی گروه‌های اجتماعی و اقتصادی مختلف مانند افغان ها، چلوها، بلوچ ها، بیکاران و مطرودین شهری به محله قلعه خیابان شده و در کنار گسترش خشکسالی در سایر نواحی کشور، وجود گمنامی، وجود پیوندهای خویشاوندی با ساکنین یا مهاجرین پیشین و گسترش مشاغل غیررسمی و ایجاد یک زیست بوم اقتصادی ادغام نشده در اقتصاد شهری، موجب تداوم و تثبیت حاشیه‌نشینی و در نهایت شکل گیری یکی از مهمترین محلات حاشیه شهر مشهد شده است.

a marginal area on the body of mashhad metropolis: a socioeconomic analysis of the formation process of the qala-e-khiaban neighborhood in mashhad

the marginalized areas of mashhad have experienced significant population growth over the years, creating various challenges for the metropolis. this study aims to conduct a socio-economic analysis of the formation and persistence of the qala-e-khiaban neighborhood, one of the city’s most prominent marginalized areas.  using an interpretive approach and qualitative research methods, including in-depth semi-structured interviews with 21 elites, residents, and informants from the qala-e-khiaban neighborhood, this research explored the factors contributing to the emergence and growth of this marginalized community. data were collected using snowball sampling until theoretical saturation was reached. the research findings revealed 82 sub-subcategories, 28 secondary categories, and 10 main categories. the results revealed that government policies, urban management policies, the policies of astan quds, and the existence of the village of qaleh-e-khiaban provided the initial conditions for the neighborhood’s formation. subsequent historical developments, including land reforms, the afghanistan war, urban clearance policies, and the exclusion of marginalized groups from the city’s social and economic fabric, fueled the migration of various social and economic groups, such as afghans, chellos, baloches, the unemployed, and urban outcasts to qala-e-khayban neighborhood. along with the expansion of drought in other parts of the country, the existence of anonymity, kinship ties with previous residents or migrants, increasing informal employment, and the development of a segregated economic ecosystem within the urban fabric have led to the continuation and consolidation of marginalization, ultimately resulting in the formation of one of mashhad’s most significant peripheral neighborhoods.