ارزیابی کمّی تاثیر توسعۀ کشاورزی بر امنیت غذایی و خطر بیابان‏ زایی در دشت بالاجام شهرستان تربت جام، استان خراسان رضوی

بیابان‏‌زایی، تهدیدی جدی برای تمامی بوم سازگان‌ به‌ ویژه مناطق خشک می باشد. به طوریکه، امروزه با گسترش فعالیت‌های انسانی از جمله کشاورزی، بیابان‌زایی نیز شدت یافته است. لذا، پژوهش حاضر با هدف پاسخ به این پرسش که آیا توسعۀ کشاورزی علاوه بر افزایش امنیت غذایی، تاثیرهای خسارت‌بار محیطی نیز به همراه خواهد داشت، انجام شد. بنابراین، در ابتدا تاثیر توسعه کشاورزی با استفاده از شاخص‌هایی همچون عملکرد و تولید، سرمایه‌گذاری در توسعه زیرساختی، نهادی، اشتغال و مکانیزاسیون انجام و سپس شدت بیابان‌زایی با استفاده از معیارهای اقلیم، خاک، تغییر کاربری­ اراضی و شاخص‌‏های کمّی و کیفی آب زیرزمینی با استفاده از مدل imdpa محاسبه شد. این پژوهش در دشت بالاجام شهرستان تربت‌جام که از قطب‌های مهم کشاورزی در خراسان رضوی است، در دورۀ آماری 1390 تا 1400 انجام شد. نتایج ارزیابی تاثیر توسعۀ کشاورزی نشان داد که منطقۀ مورد بررسی از نظر شاخص‏‌های توسعه‌ای کشاورزی، اشتغال و درآمدزایی از سال 1390 تا 1400 روند افزایشی داشته ­است. در سال‌های 1390 تا 1400 به ­ترتیب مقدار سرمایه‌گذاری از 1560 میلیون ریال به 14800 میلیون ریال رسیده و در حدود km224.95 از اراضی نیز تسطیح و نوسازی شده‌اند. در نتیجه این اقدامات، مقدار تولید و عملکرد در هکتار برای محصولات کلیدی همچون گندم، جو، چغندرقند و ذرت علوفه‌ای افزایش یافته است. اما از بُعد تخریب سرزمین و بیابان‌زایی، نتایج بیانگر آن است که 37 و 63 درصد منطقه به ترتیب در طبقۀ شدید و متوسط بیابان‌زایی قرار دارند. به طوریکه بیشترین تاثیر بر بیابان‌زایی دشت بالاجام به ترتیب مربوط به معیارهای اقلیمی، آب زیرزمینی، تغییر کاربری و کاهش کیفیت خاک بوده که موجب تخریب منابع پایه و بوم شناختی شده و در نتیجه امنیت غذایی را با خطر جدی مواجه ساخته است.

a quantitative assessment of the impacts of agricultural development, with a focus on food security and desertification risk in the balajam plain of torbat jam county, khorasan razavi province

desertification poses a significant threat to ecosystems worldwide, particularly in arid and semi-arid regions. in recent decades, this issue has been exacerbated by intensified human activities, including agricultural expansion. this study investigates whether agricultural development, while contributing to food security, has simultaneously driven environmental degradation. to address this question, agricultural development was evaluated using key indicators such as crop yield and production, infrastructure investment, institutional development, employment, and mechanization. desertification intensity was then assessed using the imdpa model based on climate, soil, land use change, and groundwater indicators. the research was conducted in the balajam plain of torbat jam county, one of the primary agricultural regions in khorasan razavi province, over the period from 2011 to 2021. results indicate that the region experienced notable progress in agricultural development, including increased employment and income generation. during this period, investments in the agricultural sector rose from 1,560 million rials to 14,800 million rials, and approximately 24. 95 km² of land was levelled and rehabilitated. these efforts led to enhanced production and yield per hectare for key crops, including wheat, barley, sugar beet, and fodder corn. however, findings on desertification revealed concerning trends: 37% of the region fell into the severe desertification category, while 63% was classified as moderate. the primary drivers of desertification were identified as climatic factors, groundwater depletion, land use changes, and soil quality degradation. these processes have resulted in the degradation of fundamental ecological resources and pose a significant threat to long-term food security in the region.