ارزیابی کمی گسترش بیابان‌زایی با بهره‌گیری از تغییرات زمانی-مکانی تولید خالص اوّلیه در مناطق خشک شمال شرق ایران

تولید خالص اولیه یک شاخص حساس به تغییرات عوامل اقلیمی و فعالیت‌های انسانی است. پژوهش حاضر با هدف ارزیابی کمی نقش نسبی تغییر اقلیم و فعالیت‌های انسانی بر توسعه بیابان‌زایی در شهرستان‌های تربت حیدریه و بجنورد بر پایۀ بهره‌ گیری از تغییرات زمانی-مکانی تولید خالص اولیه انجام شد. ابتدا تولید خالص اولیه با اندازه‌گیری زمینی برآورد شد. سپس با استفاده از مدل casa و در طی دورۀ آماری 1364 تا 1395 شبیه‌سازی شد. برای تعیین نقش نسبی تغییرات اقلیم و فعالیت‌های انسانی در توسعه یا بازگشت بیابان‌زایی‌، شش سناریو طراحی شد. نتایج پژوهش نشان داد که تولید خالص اولیه در طول دورۀ 31 ساله کاهش یافته و روند تغییرات آن منفی است. بررسی سناریو‌های مختلف بیابان‌زایی نشان داد که شهرستان بجنورد تحت سناریوی گسترش بیابان‌زایی ناشی از تغییرات اقلیمی و شهرستان تربت حیدریه تحت سناریوی گسترش بیابان‌زایی ناشی از تعامل بین تغییرات اقلیم و فعالیت‌های انسانی است. براین اساس، روند شیب تغییرات تولید خالص اولیه واقعی و پتانسیل در شهرستان‌های بجنورد و تربت حیدریه، منفی و شدت آن در طبقه کاهشی کم تا متوسط طبقه‌بندی گردید. همچنین روند شیب تغییرات تولید خالص اولیه ناشی از فعالیت‌های انسانی در شهرستان تربت حیدریه مثبت و در طبقه افزایش کم تا متوسط و در شهرستان بجنورد، منفی و در طبقه کاهشی کم طبقه‌بندی گردید. بررسی سناریو‌های توسعه و یا بازگشت بیابان‌زایی نشان داد که 61/23% از مساحت کل مناطق مورد بررسی تحت تاثیر گسترش بیابان‌ز‌ایی ناشی از اثر عوامل اقلیمی بوده و 38/77% آن نیز متاثر از تعامل عوامل اقلیمی و فعالیت‌های انسانی در توسعه بیابان‌ز‌ایی است.

quantitative assessment of desertification expansion using spatio-temporal variations of net primary production in arid regions of northeastern iran

net primary production is a sensitive index to changes in climatic factors and human activities. the present study was conducted with the aim of quantitatively evaluating the relative role of climate change and human activities on the development of desertification in torbat heydarieh and bojnoord based on the spatio-temporal variations of net primary production. first, primary net production was estimated by ground measurement. subsequently, it was simulated using the casa model in statistical period between 1986 and 2017. six scenarios were designed to determine the relative role of climate change and human activities in the expansion or inversion of desertification. the results of the research showed that net primary production has declined over the 31-year period and that the trend in its changes is negative. an examination of different desertification scenarios showed that the city of bojnord is under the scenario of expansion of desertification due to climate change, and torbet heydarieh city is under the scenario of desertification expansion due to the interaction between climate change and human activities. based on this, the trend of changes in actual and potential primary net production in bojnord and torbat heydarieh cities was negative and its intensity was classified in the low to medium decline category. also, the slope trend of changes in primary net production caused by human activities in torbat heydarieh city was positive and in the low to medium increase class, and in bojnord city, it was negative and in the low decrease class.the study of the development or return of desertification scenarios showed that 61.23% of the total area of the study area was affected by the expansion and development of desertification due to the impacts of climatic factors, and 38.77% of those affected by the interaction of climatic factors and human activities in expansion of desertification.