مصلحت اجتماعی در فقه امامیه؛ از مفهوم تا ضابطه

با تتبع در آثار فقهای شیعه، وجوه مختلفی برای مصلحت مطرح می‌شود که از جمله آن‌ها مفهوم «مصلحت اجتماعی» است. مراد از این مفهوم، که در مقابل مصلحت فردی قرار دارد، مصالحی است که در حوزه جامعه وجود دارد و دارای مصادیقی چون برقراری نظم و اداره صحیح امور جامعه، بالا رفتن سطح تحصیلات و فرهنگ در جامعه اسلامی و اموری از این قبیل است. بررسی متون فقهی نشان می‌دهد که مصلحت فردی هرچند در تشریع احکام نقشی موثر دارد، ولی در مقام تعارض با مصالح اجتماعی معمولاً تحت‌الشعاع قرار می‌گیرد و در دیدگاه شرع همواره مصالح نوعی و اجتماعی بر مصالح فردی تقدم دارد. لکن مطلب حائز اهمیت آن است که هر تصمیم یا صلاحدیدی را نمی‌توان ذیل عنوان مصلحت اجتماعی قرار داد؛ مصلحت اجتماعی در نزد فقهای شیعه ضوابط و معیارهایی دارد که حدود آن را از سایر مسائل، مشخص و منقح می‌سازد. در این مقاله تلاش شده است تا ضمن تبیین حدود و ثغور مفهوم مصلحت اجتماعی، ضوابط و شاخص‌های مصلحت اجتماعی در فقه شیعه ارائه شود تا زمینه سوءاستفاده‌های احتمالی از آن محدود یا مسدود شود.

Social Expediency in Figh of Imamyya (Shiite Jurisprudence)

By following the works of Shia jurists, various aspects of expediency are raised, including the concept of social expediency. The meaning of this concept, which is opposite to the individual interest, is the interests that exist in the field of society and have examples such as establishing order and proper management of society, promoting the level of education and culture in Islamic society and things like that. Examination of jurisprudential texts shows that although individual interest has an effective role in legislating the rulings, but in the position of conflict with social interests, it is usually overshadowed and in the view of Sharia, typical and social interests always take precedence over individual interests. Nevertheless, the important thing is that every decision or discretion cannot be classified as social expediency. According to Shia jurists, social expediency has rules and criteria that define and revise its boundaries from other issues. In this article, an attempt has been made to explain the limits, criteria and indicators of the concept of social expediency. It should be presented in Shiite jurisprudence in order to limit or block the possible abuses.