تاملی بر ریشه‌های تاریخی عنصر فضایی «محراب»

محراب یکی از عناصر کالبدی و فضایی مهم در معماری مساجد می‌باشد که ظهور و تجلی آن از قرون اولیه اسلامی در مساجد رواج داشته است. به رغم تصور عمومی در بارۀ شکل‏گیری محراب از دوران اسلامی، فرضیه‏های متفاوتی در بارۀ پیشینۀ تاریخی این عنصر فضایی مطرح بوده است. مطالعۀ پیشینۀ تاریخی و سیر تحول محراب در ادیان مختلف بیان‏گر آن است که  این عنصر فضایی یکی از مکان‌های مقدس و خاص در بناهای دینی و مذهبی در سرزمین‌های مختلف و دارای کارکردهای متفاوت بوده و متناسب با کارکرد خود، نام‌های مختلفی را به خود اختصاص داده است. برخی مستندات، محراب را تحول یافتۀ عناصر فضایی مذبح و یا مهرآب می‏دانند که از نقاط برجسته بناهای مذهبی در دوران قبل از اسلام بوده است و نمود آن در معابد، کنیسه‌ها، کلیساها و بسیاری مکان‌های مقدس وجود داشته است. با گذر زمان و ظهور اندیشۀ اسلامی این عنصر فضایی واجد کارکرد معنایی جدیدی می‌شود و در بناهای اسلامی به شکل محراب ظهور می‏یابد. به‌رغم اندیشۀ مذکور، جمعی از صاحب‏نظران این عنصر را خاص معماری اسلامی و آن را واجد تمایزی آشکار با مذبح و مهرآبه‌های خارج از حوزۀ جهان اسلام دانسته‌اند. این مقاله با روش تحقیق تاریخی-تحلیلی و مبتنی بر مطالعات کتابخانه‌ای به پژوهش بر روی این موضوع ‌پرداخته و با بررسی و نقد دیدگاه‌های مختلف؛ عنصر محراب را حاصل سیر تحول عناصر کالبدی و فضایی قبل از اسلام می‌داند که با ظهور دین جدید توانسته صورت جدیدی به خود بگیرد و در معماری اسلامی نمود یابد.

a reflection on the historical roots of the space element mihrab

alter (mihrab) is one of the important physical and spatial elements in the architecture of mosques, which has been popular in mosques since the early islamic centuries. despite the general idea about the formation of the altar from the islamic era, different hypotheses have been proposed about the historical background of this spatial element. the study of the historical background and evolution of the altar in different religions shows that this spatial element is one of the holy and special places in religious buildings in different lands and has different functions and has given different names according to its function. some documents consider the (alter) mihrab as the evolution of the spatial elements of the mizbah or the mihrab, which was one of the prominent points of religious buildings in the pre-islam era, and its appearance existed in temples, synagogues, churches and many holy places. with the passage of time and the emergence of islamic thought, this space element has a new meaningful function and appears in islamic buildings in the form of an altar. despite the mentioned opinion, a group of experts have considered this element to be specific to islamic architecture and to have a clear distinction with mizbahs and mihrabs outside the scope of the islamic world. this article is devoted to the research on this topic with the historical-analytical research method and based on library studies, and by examining and criticizing different points of view; considers the mihrab element as s result of the evolution of the physical and spatial elements before islam, which was able to take a new form with the emergence of a new religion and was reflected in islamic architecture.