بررسی مولفه‌های فرهنگی - اجتماعی در پیکره‌بندی فضایی آرامگاه‌های اسلامی مراکش (قرن دوم ه.ق/8 میلادی تا چهارده ه.ق/16 میلادی)

آرامگاه‌ها، بناهای فرهنگی - اجتماعی و متبرکه در دوران اسلامی‌اند که بعد از مساجد، به‌عنوان جزء جدایی‌ناپذیر معماری آیینی اهمیت ویژه‌ای دارند. با توجه به اهمیتِ شناسایی سنت‌های منطقه‌ای مختلف، در مورد معماری تدفینی جهان اسلام در طی قرون متمادی، مطالعات چندان متمرکزی بر بناهای زیارتگاهی غرب سرزمین تاریخی جهان اسلام صورت نگرفته است. هدف نوشتار حاضر مطالعه نقش مولفه‌های فرهنگی-اجتماعی در پیکره‌بندی فضایی پنج نمونه از زیارتگاه‌های اسلامی، در حوزه جغرافیایی شمال غربی آفریقا، مغرب الاقصی (مراکش) از قرن هشتم تا قرن هجدهم میلادی است. در گام اول با روش تحقیق توصیفی-تاریخی و بهره‌گیری از مطالعات اسنادی و کتابخانه‌ای، داده‌های مستخرج از نمونه‌های موردی، جمع‌آوری‌شده است. بناهای معرفی‌شده با سه مولفه سلسله‌مراتب فضایی، انتظام فضایی و دسترسی‌پذیری فضایی بررسی تطبیقی می‌شود. در گام دوم با روش توصیفی-تحلیلی و بهره‌گیری از روش نحو فضا، ویژگی‌های منحصربه‌فرد کارکردی-فضایی، ابعاد و کیفیات معماری حاکم بر آرامگاه‌های اسلامی این منطقه، ازنقطه‌نظر چگونگی ارتباط با محیط پیرامون، موردبحث قرار می‌گیرد. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که ساختار کالبدی-فرمی بناهای آرامگاهی مراکش در دوره اسلامی، از الگوی اولیه واحدی تبعیت می‌کند اما وجه تمایز این بناها با یکدیگر در سازمان فضایی حیاط درونی و پیکره‌بندی فضایی آرامگاه‌هاست. زاویه مولای ادریس دوم در شهر فاس به دلیل انتظام فضایی بالا و دسترس‌پذیری -که در پلان قابل‌مشاهده است با بالاترین ضریب هم‌پیوندی فضا، بهترین پیکره‌بندی فضایی را داراست.

study on the social-cultural components in the spatial configuration of islamic tombs in morocco (2nd century ah/8 ad to 14th ah/16 ad)

tombs are social-cultural and blessed buildings in the islamic era, which, after mosques, have special importance as an integral part of religious architecture. due to the importance of identifying different regional traditions regarding the burial architecture of the islamic world over many centuries, there have not been many focused studies on the shrine buildings of the western historical land of the islamic world. the purpose of this article is to study the role of socio-cultural components in the spatial configuration of five examples of islamic pilgrimage sites in the geographical area of northwest africa, maghreb al-aqsa (morocco) from the 8th to the 18th century. in the first step, with the descriptive-historical research method and the use of documentary and library studies, the data extracted from the case examples have been collected, the introduced buildings are compared with the three components of spatial hierarchy, spatial order and spatial accessibility. then, in the second step, with the descriptive-analytical method and using the spatial syntax method, the unique functional-spatial features, dimensions and architectural qualities governing the islamic tombs of this region from the point of view of how they relate to the surrounding environment are discussed. the results of the research show that the physical-formal structure of the tomb buildings of morocco in the islamic period follows a single primary model, but the difference between these buildings is in the spatial organization of the inner courtyard and the spatial configuration of the tombs. zawiya mola idris ii in fez has the best spatial configuration with the highest spatial correlation coefficient due to the high spatial order and accessibility that can be seen in the plan.