تامّلی در مبانی فکری شکل گیری مساجد چهار ایوانه در دوره سلجوقی درمعماری ایرانی

در قرون اولیه اسلامی در ایران، علی‌رغم تبدیل برخی از نیایشگاه‌های ادیان باستانی ایرانی به مسجد، هم چون مسجد جامع بروجرد، نیریز، یزدخواست و...، شیوه غالب بنای مساجد، با بهره‌گیری از الگویی که پیامبر گرامی اسلام در ساخت نخستین مسجد به کار برده، شبستانیِ ستون‌دار بوده است (شیوه خراسانی). در قرن پنجم هجری (دوره سلجوقی)، شاهد تغییر کالبدی برخی مساجد شبستانی (هم چون مسجد جامع اصفهان ) به مساجدی با فرم چهار ایوانه و پس از آن، رواج این الگو در ساخت دیگر مساجد ایرانی هستیم. با در نظر گرفتن این نکته که این الگو می‌تواند حاصل تجربیات معماران در ادوار زمانی پی در پی باشد، اما بررسی حضور ایوان و چرایی شکل‌گیری مساجد چهار ایوانه در دوره سلجوقی و تثبیت این فرم در دیگر مساجد ایرانی، از نکاتی است که بررسی ویژه‌ای می‌طلبد. این مقاله درپی آن است که با در نظر گرفتن نگرش و سنت‌های جامعه در زمان پیدایش این فرم و با توجه به تقدّس فرم چلیپا در فرهنگ ایران باستان این مسیله را مورد بررسی قرار دهد.