پیکربندی عناصر چهارگانه در پیه‌سوزهای فلزی دورهٔ سلجوقی با رویکرد نقد تخیلی گاستون باشلار

در گسترۀ تاریخ تمدن ایران‌زمین، ساخت اشیاء افزون بر تاثیرِ فناوری ساخت و تولید، همواره متاثر از مضامین گوناگون در بافتی معنایی بوده که الگویی در شکل‌گیری دارد. در میان اشیاء، ادوات مرتبط با روشنایی و چراغ‌ها، به‌خصوص پیه‌سوزها، شکل بارزی از فرم و محتوای نمادین در عملکرد ظاهری خود به نمایش گذاشته و بستر آماده‌ای جهت تحلیل و تفسیر به دست می‌دهند. هدف از این پژوهش تحلیل عناصر چهارگانه آب، باد، خاک و آتش، و محتوای اسطوره‌ای و نمادین آن در فرم و عملکرد پیه‌سوزهای تاریخی ایران‌زمین است. از این رو، استفاده از رویکرد نقد تخیلی گاستون باشلار، قالبی در جهت سنجش پیکربندی فرم و عملکرد در نظر گرفته شده‌ تا به دو پرسش پاسخ داده شود: 1) فرم و عملکرد در پیه‌سوزهای فلزی دورۀ سلجوقی دارای چه مولفه‌های بصری و نمادینی‌اند؟ 2) عناصر چهارگانه چگونه در پیکربندی پیه‌سوز‌های فلزی متمرکز و تبیین شده‌اند؟ روش پژوهش توصیفی-تحلیلی بوده و نمونه‌های پژوهش از بازدید میدانی از بخش مخزن موزۀ باستانشناسی گرگان، موزۀ ویکتوریا و آلبرت لندن و منابع مکتوب تصویربرداری و گردآوری شده‌اند. نتایج حاصل از پژوهش در تحلیل و نقد تخیلی آثار نشان می‌دهد که ماهیت بصری شکل‌گیری بدنه و عملکرد مشخص پیه‌سوزها دارای لایه‌های معنایی بوده که در پوستۀ زیرین آثار به صورت آب، باد، خاک و آتش و جفت‌های متضاد معنایی شامل مرگ و زندگی، دنیا و آخرت، و جسم و روح مستتر است.

the configuration of four elements in metal tallow burners in the seljuk period: gaston bachelard's imaginative criticism approach

in the vast expanse of iranian civilization’s history, the crafting of objects has always been influenced by diverse themes within a meaningful context, shaping their formation beyond the mere technological constraints of manufacturing and production. among the objects, tools related to lighting and lamps, especially tallow burners, exhibit a distinctive form of symbolic content and form in their outward function and provide a ready platform for analysis and interpretation. this study aimed to analyze the four elements of water, wind, earth, and fire and their mythological and symbolic content in the form and function of historical tallow burners in iran. therefore, gaston bachelard’s imaginative criticism approach was considered a framework to measure the configuration of form and function and answer the two research questions as follows: 1) what visual and symbolic components are there in the content of form and function of metal tallow burners in the seljuk era? 2) how are the four elements concentrated and explained in the configuration of metal tallow burners? the research method is descriptive-analytical, and the samples were photographed and collected from the field visit of the gorgan archaeological museum, victoria and albert museum of london, and written sources. the results of the research regarding the analysis and imaginative criticism of the artworks show that the visual nature of the body formation and the specific function of the tallow-burners have multiple meanings that are hidden in the lower layers of these artworks in the form of water, wind, earth, fire, and opposite pair concepts such as life and death, world and hereafter, and body and soul.