بازتعریف خصایص صوری هنر شیعی و جستار آن در چهار نمونه از ضریح‌پوش‌های حرم مطهر رضوی (متعلق به ضریح فولادی شاه سلطان حسین صفوی)

هنر شیعی، به عنوان یکی از نحله ‌های هنر اسلامی، «زیباییِ» مبتنی بر وحدت ذاتی و صوری را مورد توجه قرار می‌ دهد و در این مسیر از برخی عناصر موثر در ترکیب تجسمی همچون تکرار، نظم، الگوسازی، تعادل، توازن و تناسب به صورت خاص بهره می ‌گیرد تا به تبیین مفاهیم نمادین و استعاری متناسب با کارکرد خود بپردازد. هنری که برای بهبود فهم مخاطب، بر تاریخ فرهنگی تکیه می ‌زند و به جهت پیروی از مبانی دینی و عقیدتی از تجرید و انتزاع بهره می ‌گیرد. با این نگاه، هدف این پژوهش آن است که چگونگی بروز و ظهور این اسلوب را در هنرهای کاربردی شیعی و به طور خاص در روپوش ‌های ضریح فولادی حرم رضوی جستجو کند. این ضریح در دورۀ متاخر صفوی و به سفارش شاه سلطان حسین ساخته شد و ضریح ‌پوش های قابل دسترسی آن، متعلق به میانۀ عصر قاجارند. پرسش آنکه چگونه می ‌توان برخی از مهم‌ ترین ویژگی ‌های صوری هنر شیعی را در ضریح‌ پوش های حرم رضوی بازیابی و تبیین نمود؟ جهت یکپارچگی بحث و رهایی از انقیاد به مباحث تکنیکی، صرفاً چهار ثوب از ضریح ‌پوش های مخملین ضریح دوم حرم امام رضا (ع)، مورد مطالعه قرار گرفت. نتیجۀ این پژوهش توسعه ‌ای به شیوۀ توصیفی تحلیلی و با استناد به مطالعات کتابخانه ‌ای و میدانی نشان داد که خصایص بارز هنر شیعی در ضریح ‌پوش های مزبور، قابل اعاده است؛ ضمن آنکه به صورت خاص، نمادپردازی و تکیه به تاریخ فرهنگی از طریق تاکید بر فضای خالی، تکرار طرح محرابی در قالب قاب‌بندی‌های مکرر دوره‌ پوش و ضریح‌ پوش، موکدساختن نوارهای دورگیر با خطوط زیگزاگی، استفاده از کتیبه‌ نگاری، تاکید بر اعداد مقدس و همین‌طور به ‌کارگیری نقش سرو به عنوان اصلی‌ ترین نقشمایۀ کاربردی تامین می‌ گردد.

re-envisioning form in shi’a art: an examination through four zarih pooshes (shrine-covering cloth) at the imam reza holy shrine

shi’a art, a branch of islamic art, places a significant emphasis on aesthetic beauty grounded in intrinsic unity and form. in achieving this, it utilizes various elements fundamental to visual composition, including recurrence, harmony, formulation, balance, equilibrium, and proportion. these elements are strategically employed to convey symbolic and metaphorical concepts in alignment with its intended function. this study aimed at investigating the emergence of this style in the cloth covering of the steel zarih at the imam reza holy shrine. this zarih was constructed by the order of safavid shah soltan hoseyn, and the existing cloth coverings date back to the mid-qajar era. the primary research question was: how can some of the most significant formal characteristics of shi’a art be explored and elucidated in the cloth coverings of the zarih at the holy shrine of imam reza? to maintain coherence and cohesion in the subject under discussion and to avoid delving into technical matters, the study focused exclusively on four cloth coverings of the second zarih at the holy shrine of imam reza. the results of this descriptive-analytical study, which conducted a desk study and literature review, are as follows: in examining the visual characteristics of shi’a art as the foundation of this study, the characteristics of recurrence, harmony, and formulation, balance, equilibrium, and proportion were identified. these characteristics organize the visual elements of each pattern within the visual composition. through this perspective, the distinctive features of shi’a art are discernible in the examination of the zarih’s cloth coverings. notably, the symbolism and incorporation of cultural history are manifested in the repetitive patterns of the zarih’s cloth and similar coverings. consequently, the constituent components, elements, and compositional arrangements of the zarih’s cloth coverings under examination serve as compelling evidence to the symbolic and allegorical connotations inherent in shi’a art.