واکاوی انگیزه‌های هنرمندان ایرانی دورۀ اسلامی در باب گرایش به تصوّف و عرفان

چگونگی ارتباط و برهم‌کنش میان هنر اسلامی با عرفان و تصوّف، یکی از مسائل مناقشه‌‌‌‌‌‌انگیز میان پژوهشگران، در سال‌‌‌‌‌‌های اخیر، بوده است. از یک سو سنّت‌‌‌‌‌‌گرایان، در پسِ صور و اقسام گوناگون هنر اسلامی، معانی عرفانی و ذات‌‌‌‌‌‌گرایانه یافته و این ارتباط را جوهری و متافیزیک دانسته‌‌‌‌‌‌اند؛ از سویی دیگر، پژوهشگرانِ منتقد، با مردود شمردن این دیدگاه به‌  دلیل فقدان توجه به واقعیات تاریخی، بعضاً به‌کلی منکر هرگونه ارتباط میان هنر اسلامی با عرفان شده‌‌‌‌‌‌اند. از این رو، با توجه به ضرورت رویکرد تاریخی و اجتماعی به مسئله و نیز وجود دلایل متعدد از ارتباط هنر اسلامی و هنرمندان آن با تصوّف، هر دو دیدگاه نیازمند بازنگری است. در این راستا، هدف این پژوهش ارائۀ رویکردی مستدل بر مبنای واقعیات در تبیین رابطۀ هنر اسلامی با عرفان و طرح نگرشی جدید در این حوزه است. بنابراین، پرسش و مسئلۀ بنیادین پژوهش حاضر آن است که با مبنا قراردادن هنرمند، به‌عنوان مولفه‌‌‌‌‌‌ای محسوس و عامل اصلی آفرینش هنری، چه دلایل و انگیزه‌‌‌‌‌‌هایی سبب گرویدن هنرمندان ایرانی به تصوّف و خلق آثار مرتبط با عرفان شده است. بدین منظور، در این پژوهش، با رویکردی تاریخی، بر بنیان تحقیقی کیفی و با بهره‌‌‌‌‌‌مندی از روش‌های پژوهشی توصیفی-تحلیلی، مسئلۀ تحقیق واکاوی و داده‌‌‌‌‌‌های به‌‌‌‌‌‌دست‌‌‌‌‌‌آمده به شیوۀ استقرایی تحلیل شده است. بر این اساس، نتایج پژوهش بر آن اذعان دارد که تمایل برخی هنرمندان ایرانی به عرفان و تصوّف در دوگانۀ میان شریعت و طریقت، امری مسلّم بوده است و اشتراک ذاتی هنر و عرفان، ممنوعیت‌‌‌‌‌‌های شرعی علما بر برخی اقسام هنر، هنرپروری اهل تصوّف، الگوبرداری از آموزه‌‌‌‌‌‌های عرفانی در خلق آثار هنری، تاثیر حاکمان و ثروتمندان متصوّف بر خلق آثار هنری با مضامین عرفانی و نقش ناملایمات سیاسی و اجتماعی در تمایل مردمان به اهل طریقت، شش انگیزۀ اساسی هنرمندان ایرانی در تمایل به عقاید عرفانی و صوفیانه است. 

the analysis of iranian artists’ inclination toward sufism and mysticism during the islamic age

the relationship and interaction between islamic art and mysticism and sufism are debated by researchers in the field over the past few years. while traditionalists see mystical and nativist meanings behind various forms and types of islamic art and regard the relationship as something substantive and metaphysical, critics reject it due to inattention to historical facts, and some have even rejected any connection between islamic art and mysticism. due to the necessity of taking historical and social approaches to the matter, and the existence of various pieces of evidence indicating the relationship between islamic art and its artists and sufism, both viewpoints need revision. in this regard, the present study aimed to look at the causes and motives prompting iranian artists to be interested in sufism and create works related to mysticism by considering the artists as tangible components and the main sources of artistic creation (compared to merely metaphysical factors). therefore, taking basic and qualitative research methodologies, the question was analyzed using historical, descriptive, and analytical methods, and the data were analyzed inductively. the findings showed that the inclination of some iranian artists to mysticism and sufism was evident in the crossing between sharia and tariqa, and the natural art-mysticism intersection, some islamic clergymen’s sharia-based prohibitions against some art types, mystics’ tendency to cultivate art, the inspiration of mystical teachings in the creation of artworks, the influence of sufi rulers and wealthy groups in creating artworks with mystical themes, and the effect of political and social turbulences like wars on making people turn to the followers of tariqa were six major motives prompting iranian artists to welcome mystical and sufist ideas.