هنر متعالی، هنرمند و مخاطبِ هنر والا از منظر امام محمّد غزّالی

در میان آثار متفکران متقدم ایرانی نکاتی کلیدی در مبانی نظری هنر وجود دارد که مبیّن دلیل نگاه خاص هنرمندان به هنر است و با رجوع به آن مفاهیم می‌‌‌‌‌‌توان مبانی نظری و حکمی هنر ایرانی-اسلامی را تدوین کرد تا برای تحلیل و تاویل هنر ایرانی ملاک و معیاری مستقیماً برآمده از همین فرهنگ در اختیار قرار گیرد و البته این نکته روشن شود که هنر ایرانی-اسلامی فاقد فلسفه نیست. امام محمّد غزّالی در شمار متفکران متقدم ایرانی است که در میان مباحث خود توجهی ویژه به مقولهٔ زیبایی و هنر داشته است. پیش‌‌‌‌‌‌تر، مطالعات ارزنده‌‌‌‌‌‌ای در باب آرای وی در مباحث خیال و ذوق و زیبایی انجام شده است، اما مطالعهٔ حاضر نسبت نزدیک‌‌‌‌‌‌تری با اندیشهٔ غزالی در خصوص حد اعلای هنر، هنرمند و مخاطب هنر برقرار می‌‌‌‌‌‌کند. هدف از این مطالعه، تدقیق در محک و معیارهای غزالی در ارزش‌‌‌‌‌‌گذاری هنر از کم‌‌‌‌‌‌بها (حتی حرام) تا هنر متعالی، شرایط و ویژگی‌‌‌‌‌‌های هنرمند برای خلق هنر والا و ویژگی‌‌‌‌‌‌های مخاطب جهت ادراک هنر متعالی و درنهایت جمع‌‌‌‌‌‌آوری، تبویب و تحلیل آرای مذکور از بطن مباحث غزالی بوده است. پرسش اصلی پژوهش آن ‌‌‌‌‌‌است که معیارهای غزالی برای سنجش ارزش و اعتبار هنر، هنرمند و مخاطب چیست و چه ویژگی‌‌‌‌‌‌هایی برای آنان بر می‌‌‌‌‌‌شمارد؟ مطالعهٔ بنیادی حاضر به روش توصیفی-تحلیلی انجام شده و اطلاعات آن با مطالعهٔ منابع مکتوب جمع‌‌‌‌‌‌آوری گردیده ‌‌‌‌‌‌است. حاصل پژوهش بیانگر این است که آنچه در تعالی هنر نزد غزالی اهمیت می‌‌‌‌‌‌یابد، نسبت آن با اخلاق، حقیقت زیبایی، آگاهی‌‌‌‌‌‌بخشی و کمال است و هنرمند برای خلق چنین هنری بیش از هر چیز نیاز به شناخت، مراقبه و تزکیه و تهذیب نفس دارد و مخاطب، هنر متعالی را ادراک نخواهد کرد، مگر آنکه از منظر اخلاقی و با هدف تهذیب و درک زیبایی حقیقی بدان بنگرد. 

transcendental art, artist and sublime art’s audience from muhamad ghazali’s perspective

among the works of past iranian thinkers, there are key points in the theoretical foundations of art that reveal the rationale behind artists’ distinctive perspectives on art. by referring to these points, it is possible to formulate the theoretical and doctrinal foundations of iranian-islamic art. this provides a direct criterion derived from the cultural context for the analysis and interpretation of iranian art. it is essential to emphasize that iranian-islamic art is not devoid of philosophy. imam mohammad ghazali is among the prominent iranian thinkers who dedicated significant attention to the concepts of beauty and art in his discussions. while earlier studies have delved into his views on imagination, taste, and beauty, the present study focuses more closely on ghazali’s thoughts regarding the pinnacle of art, the artist’s role, and the art audience. the objective of this study is to delve into ghazali’s criteria for assessing the value of art, ranging from the inferior (even prohibited) to sublime art. additionally, the study explores the conditions and characteristics required by artists to create high-quality art, as well as the traits of the audience necessary for perceiving sublime art. ultimately, the study aims to collect, categorize, and analyze ghazali’s perspectives on these matters. the primary research question addressed is: what criteria does ghazali employ for evaluating the value and credibility of art, the artist, and the audience? the fundamental study adopts a descriptive-analytical approach, with information gathered through a review of written sources. the research findings highlight that, according to ghazali, the significance of art’s transcendence lies in its connection to morality, truth, beauty, awareness, and perfection. a sublime artist, according to ghazali, requires a deep understanding, contemplation, and personal development. moreover, the audience cannot fully grasp transcendent art unless they approach it from a moral perspective, with the goal of refinement and a genuine appreciation of beauty.