سینما و مخاطب به‌مثابهٔ دیگری و نظم گفتمانی فرافیلم «وقتی همه خوابیم» بهرام بیضایی

فیلم‌های سینمای رایج و رسمی، واقعیت فریبنده‌ای را خلق کرده و از طریق تکنیک‌های فنّی، و روایتی شیوه تولید معنا را از نظر پنهان می‌سازند؛ اما فرافیلم‌ها که اغلب داستان فرایند فیلم‌سازی یا زندگی فیلم‌ساز را در جریان یکی از مراحل ساخت فیلم نشان می‌دهند برخلاف آثار رایج سینما، به‌ جای پنهان کردن ماهیت فیلمی خود به شیوه‌های گوناگون و با پرداختن به سختی‌ها، مشکلات و لذت‌های فیلم‌سازی، تخیلی یا تصنعی بودن خود را برجسته می‌کنند. فرافیلم، «وقتی همه خوابیم»، نیز همچون بسیاری از آثار خودبازتاب، با نگاه انتقادی شیوه تولید معنا در سینما را نشان می‌دهد. در این اثر، تفاوت دیدگاه دو طیف تهیه‌کننده سرمایه‌گذار و کارگردان سبب ارائه دو رویکرد متفاوت نسبت به سینما شده است. در این پژوهش نسبت کنشگری این دو طیف به‌مثابه «خود» با سینما، عوامل سینما و مخاطب در قالب «دیگری » براساس روش تحلیل انتقادی گفتمان فرکلاف بررسی می‌شود تا به نظم گفتمانی حاکم بر اثر در نسبت با دیگری دست ‌یافت. بدین منظور، به ماجرا، شخصیت‌های فیلم و تعامل آن‌ها با هم و نقش کارکردها و تمهیدات خودبازتابی در ماجرا توجه شده است. نتیجه تحقیق حاکی از آن است که عوامل سینما از جانب کنشگران طیف اول با راهکارهای ابژه‌سازی، قدرت‌زدایی و فاصله‌گذاری بازنمایی می‌شوند؛ این طیف به سینما به‌مثابه کالا نگاه کرده و در تلاش برای قدرت‌زدایی از آن، به‌عنوان یک زبان هنری و انتقادی، است. آن‌ها مخاطب را چون مصرف‌کننده فرض کرده و جایگاه سوژگانی برای او قائل نیستند؛ اما تلاش برای هم‌سخنی و احساس مسئولیت نسبت به عوامل سینما بر نگاه کارگردان حاکم بوده و سینما به‌مثابه هنر و خلاقیت دغدغه اصلی اوست. در رابطه با مخاطب نیز کارگردان موفقیت فیلم را وابسته به باورپذیر بودن آن می‌داند. حاصل آنکه دو گفتمان متعارض «سوداگری» و «خلاقیت هنری» نظم گفتمانی این اثر را تشکیل می‌دهند. در گفتمان سوداگری، نگاه به دیگری در تایید و بازتولید گفتمان حاکم است، درحالی‌که گفتمان خلاقیت هنری در تلاش برای ساختاربندی جدیدی از نظم گفتمانی حاکم است.

The Association between Cinema and Audience as “the other”, and the Order of Discourse in Bahram Beyzaei’s meta-film When We Are All Asleep

Mainstream cinema seeks to naturalize and project as real what comes from an ideological and imaginative framework. Metfilms, on the contrary, are meant to highlight their own artificiality and imaginative nature through their particular focus on the movie production process. Meta films are a category of films whose subjects are about the nature of cinema and film making. Film makers of this Sub Genre have a critical view to the production of meaning confront the current illusion in the conventional and realistic films. Modeled on the stylistic properties of selfreflective cinema, the metafilm ldquo;When We Are All Asleep rdquo; depicts the production process of the movie itself. Differences of opinion existing between the producerinvestor on the one hand, and the filmmaker on the other, represent two opposing views toward cinema in ldquo;When We Are All Asleep rdquo;. Employing Norman Fairclough Critical Discourse Analysis (CDA), the present research seeks to reveal the association between those hailing from either group of the spectrum mdash; representing ldquo;the self rdquo; mdash; and production team and the audience, representing ldquo;the other rdquo;. To identify the discursive order dominating the film in question, the paper analyzes the plot, characterization, the interaction among characters and the arrangements made for selfreflectivity toward the closure of the movie. The study found that the production team is treated with objectification, neutralization and distancing at the hands of those who fall in the businessoriented category. The same category regards cinema as a commodity and is in a constant push to neutralize its artistic and critical functions. They do consider the audience as consumers with no subjective attitude. The director, on the contrary, is in pursuit of solidarity, sympathy and a sense of responsibility toward the production team and maintains the view that cinema is art, and creativity remains the key concern. From this viewpoint, the movie rsquo;s success lies in its plausibility for the audience. In other words, the two dominant discourses of ldquo;business rdquo; and ldquo;art and creativity rdquo; shape the discursive order in the movie. In the former, a tendency toward ldquo;the other rdquo; backs up and reproduces the discourse, while in the latter, efforts are being made toward a restructuring of the discourse that has overwhelmed the Iranian society.