بررسی سیر آرای جمال شناختی در چهار رساله حکمت عملی اسلامی

حکمت عملی از حوزه های نسبتاً مغفول در مطالعه مبانی فکری هنر اسلامی است. یکی از مقوله های اساسی در رساله های حکمت عملی، که می تواند مبنایی برای بحث در باب جمال شناسی و صناعت باشد، عمل انسان و ربط آن با موضوع عدالت و یا به تعبیری دیگر اعتدال است. در رساله های متقدّم حکمت عملی همچون تهذیب الاخلاق و تطهیر الاعراق نوشته مسکویه رازی، اعتدالْ محور اصلی مباحث اخلاقی است. در اخلاق ناصری نوشته خواجه نصیرالدین طوسی، اعتدال رفته رفته وجهی جمال شناسانه نیز پیدا کرده و با مفاهیمی چون وحدت، حُسن و تناسب مترادف می شود. جلال الدین دوانی با تالیف اخلاق جلالی دقت شایان توجهی به مباحث جمال شناسی معطوف داشته و بدین ترتیب به آرای پیش از خود قوام تازه ای می بخشد. در یکی از آخرین تالیفات مهم این حوزه، یعنی کتاب جامع السعادات نوشته ملا مهدی نراقی، مجدداً بر مباحث جمال شناختی پیشین تاکید شده است، با این تفاوت که در رساله اخیر، حضور تفکر دینی در خلال مباحث پررنگ تر شده است. با دقت در این سیر فکری، می توان نوعی نظریه جمال شناسیِ دایر بر مدار اعتدال را تشخیص داد که بر اساس آن، یک معنی واحد وجود دارد که اگر در ارکان اربعه ظاهر شود، اعتدال مزاج، اگر در نغمه ها واقع شود الحان نیکو، اگر در کلام واقع شود فصاحت، اگر در اعضا ظاهر شود حُسن و اگر در خلقیات انسانی ظاهر شود، عدالت خواهد بود.