معناشناسی واژۀ «رجس» در قرآن کریم با تاکید بر روابط هم‌نشینی و جانشینی

دستیابی به معنای درست مفردات قرآنی اساس تفسیر است که کمال آن، با تحلیل معنای واژگان در سیاق آیات و دستیابی به شبکه معنایی کلمات صورت می‌گیرد. واژۀ «رجس» یکی از کلمات ارزشی در قرآن کریم است که 10 بار و در 9 آیه ازجمله در آیه مهم تطهیر (احزاب: 33) آمده است. پژوهش حاضر پس از بررسی در معنای اصلی «رجس» و معانی برآمده از آن، براساس روش معناشناسی به استخراج مفاهیم هم‌نشین و جانشین «رجس» در قرآن می‌پردازد. معنای اصلی «رجس»، حرکت، لرزش، اضطراب و شیوع تند و گسترده (بوی بد یا صدای بلند و آزاردهنده) است که باعث تنفر و دوری می‌شود. با بررسی روابط معنایی «رجس» در آیات قرآن روشن می‌شود مهم‌ترین هم‌نشین‌های «رجس» با رابطۀ مکملی، الفاظ «قَدْ وَقَعَ»، «من رَّبِّکُمْ»، «اللّهُ»، «یجْعَلُ»، «مَیْتَهً»، «دَمًا مَّسْفُوحًا»، «لَحْمَ خِنزِیرٍ»، «لِیُذْهِبَ»، «فَاجْتَنِبُوا»، «الْخَمْرُ»، «الْمَیْسِرُ»، «الاَنصَابُ»، «الاَزْلاَمُ»، «فَاَعْرِضُواْ» و «فَزَادَتْهُمْ» است. رجس بر محور جانشینی با واژگانی چون «القول» (حکم به عذاب)، «الرِجز»، «الظنّ»، «المشرکون» و «الشیطان» دارای هم‌معنایی نسبی است؛ به ‌طوری که هر کدام از آنها یکی از مصادیق «رجس» نیز محسوب می‌شوند. وجه جامع معانی «رجس» در قرآن، «دوری» است که در دوری از رحمت الهی، ایمان و طهارت نمودار می‌شود. خداوند با موهبت عصمت به اهل بیت(ع)، آنها را از همۀ انواع «رجس» (زمینه‌ساز دوری از ایمان) مصون داشت.

the semantics of the word “rijs” in the holy qurān based on syntagmatic and paradigmatic relations

achieving the correct meaning of qur’anic words is the basis of interpretation, the perfection of which is done by analyzing the meaning of words in the context of verses and accessing the semantic network of words. the word rijs is one of the moral words in the holy quran which is mentioned 10 times in 9 verses, including the important verse on purification (ahzab: 33). the present study, after exploring the main meaning of rijs and the meanings derived from it, extracts the syntax and paradigm concepts of rijs in the qur’an based on the semantic method. the main meaning of rijs is movement, tremor, anxiety and widespread (bad smell or loud and annoying sound) that causes hatred and distance. examining the semantic relations of rijs in the verses of the qur’an, it becomes clear that the most important syntaxes of rijs with the complementary relation are the words qad waqa’a, min rabbikum, allâh, yaj­’alu, maī­tatan, daman mas­fūḥan, laḥ­ma xinzīrin, liyuð­hiba, faj­tanibu, al­xam­ru, al­maī­siru, al­anṣābu, al­az­lāmu, fa a’­riḍū, fazādat­hum. rijs on the axis of succession with words such as al­qaūl (sentence to torment), arrijz, aẓẓann, al­muš­rikūn, aš­šaī­ṭān has a relative synonymy; so that each of them is one of the examples of rijs as well. the comprehensive aspect of the meanings of rijs in the qur’an is distance, which is manifested in a distance from divine mercy, faith and purity. by bestowing infallibility on the ahl al-bayt (as), god protected them from all kinds of rijs which was the ground for turning away from the faith.