ماهیت فیزیکی افلاک: بررسی مفهوم فلک در آثار هییت

تبیین فیزیکی گردش سیارات در آسمان و توضیح آنکه افلاک در کجای آسمان قرار دارند از پرسش‌های اصلی نجوم پیشینیان است. از جمله آثاری که در آنها تلاش می‌شد تا به این پرسش پاسخ داده شود آثار هییت دوران اسلامی است. نظر نویسندگان این آثار در این باره ریشه در دو نظریه دارد: نظریه ارسطو در باره «عنصر پنجم» و نظریه «منشورات» بطلمیوس. نظریه عنصر پنجم ارسطو بر این اساس است که ماده تشکیل دهنده اجرام آسمانی، اجرام بالای فلک ماه، با عناصر چهارگانه‌ای که در عالم کون و فساد هستند، یعنی خاک و آب و هوا و آتش، متفاوت است و چیزی است که او آن را «عنصر پنجم» نامیده است. علاوه بر این چون در جهان خلا قابل تصور نیست تمام آسمان پوشیده از این عنصر است. این عنصر مبدا حرکت مستدیر است و بنا بر خاصیت عناصر حرکت آن همواره یکنواخت است. اما به نظر چنین نمی‌رسد و اجرام آسمانی در دوره‌های مختلف حرکات متفاوتی دارند، از این رو برای توضیح بساطت آن باید وجود عامل‌های محرک متعدد را پذیرفت و این موجد نظریه افلاک است. بطلمیوس نیز در توجیه نظامی که برای جهان آورده در الاقتصاص در باره محل افلاک و چگونگی گردش آنها سخن گفته است. پرداختن دانشمندان مسلمان به این موضوعات در کتاب‌های هییت نشانی از ادامه تلاش برای توضیح این موضوعات است. در این مقاله تلاش شده است با بررسی آرای ارسطو و بطلمیوس و فیلسوفان و منجمان مسلمان پاسخ‌های موجود در باره فلک، چیستی آن و چگونگی حرکت سیارات در آن، بررسی شود.