روش‌ های ترسیمی (آنالما) برای تعیین جهت قبله در زیج یمینی و مقایسۀ آن ‌ها با روش‌ های موجود در آثار حبش حاسب و ابوریحان بیرونی

یکی از مهم‌ترین موضوعات در نجوم دورۀ اسلامی قبله و قبله‌یابی بوده است. با توجه به اهمیت این موضوع دانشمندان این دوره با توصیف‌های هندسی و تعریف‌های ریاضی، روش‌های مختلف ریاضی، مثلثاتی و ترسیمی برای تعیین تقریبی یا دقیق جهت قبله عرضه ‌کردند. در بیشتر زیج‌های دورۀ اسلامی نیز به این موضوع پرداخته شده است. زیج‌ها آثار کاربردی نجوم دورۀ اسلامی هستند که عمدتاً شامل جدول‌های نجومی و توضیحاتی در بارۀ روش استفاده از آن‌ها می‌شوند. به طور معمول در کنار مطالب نجومی زیج‌ها، چندین روش برای تعیین جهت قبله عرضه می‌شد، یکی از رایج‌ترین آن‌ها، روشی مثلثاتی منسوب به روش زیج‌ها است. از دقیق‌ترین روش‌های تعیین جهت قبله، روش آنالما است. به آن دسته از روش‌های هندسۀ توصیفی که در آن مسالۀ سه بعدیِ سطح کره روی صفحه ترسیم و حل می‌شوند «آنالما» می‌گویند. منجمان دورۀ اسلامی با تعیین زاویۀ انحراف قبلۀ محلی روی کرۀ زمین و سپس کرۀ آسمان و تسطیح آن روی دایره، آنالما‌هایی به منظور یافتن جهت قبله عرضه کردند که در برخی از زیج‌ها نیز به آن پرداخته شده است. در زیج یمینی، دومین زیج فارسی شناخته‌شده از لحاظ قدمت، در کنار روش‌های معمول زیج‌ها برای تعیین قبله، دو آنالما هم آمده است. این مقاله پس از بررسی و ترسیم آنالماهای زیج یمینی، به مقایسۀ آن‌ها با آنالماهای موجود در آثار حبش حاسب و ابوریحان بیرونی می‌پردازد.

a comparison between zīj-i yamīnī’s analemma for the determination of the qibla direction with the works of ḥabash al-ḥāsib and al-bīrūnī

determining qibla direction was one of the most popular topics in islamic astronomy. muslim astronomers have proposed various methods to determine qibla, approximate or accurate. one of the most accurate methods for determining qibla is approximate or accurate. one of the most accurate methods was the analemma technique. this method turns the three-dimensional problem of the sphere (earth or celestial sphere) into a two-dimensional plane through a geometrical construct to facilitate the question. in zīj-i yamīnī, the second oldest known persian zīj composed by mūḥammad ibn abū naṣr al-ḥaqāyiqī in the 12th century ad, two analemma models for the determination of the qibla direction are proposed. in this paper, two models are first discussed and completely drawn, then they are compared with other analemma models mentioned in the works of ḥabash al-ḥāsib and al-bīrūnī.