تاریخ طبیعی، تصویر عینی و شباهت مراحل ترقی: علوم طبیعی جدید و ظهور مفهوم تکاملی از تاریخ و تاریخ‌نگاری در دورۀ قاجار

مقالۀ حاضر پژوهشی تاریخی در بارۀ نسبت علوم طبیعی جدید و مفهوم ترقی در دورۀ قاجار است. با بررسی کتاب های تاریخ طبیعی (معرفت الارض، معرفت الحیوان) و کتاب های «تاریخ عالمِ» نوشته شده در این دوره نشان می‌دهیم که نخست این علوم از لحاظ نظری و روشی در دنبالۀ یکدیگر هستند که مفهوم زمان در تاریخ را به زمانِ پیش‌رونده، انباشتی، بهبودیابنده و تکاملی تبدیل کردند که اجتناب ناپذیر و بدون مداخلۀ انسانی در طبیعت درحالِ عمل است. قانونی که به عنوان «قانون طبیعیِ ترقی‌پذیری» از آن یاد می‌شد و ناظر بر تکامل و شکوفایی همه جانبۀ عقل، ادراکات، حواس، قانون‌ها، سازمان‌ها و نهادهای جمعی مانند خانواده، خویشاوندی، اقتصاد و دولت است. دوم اینکه اصول نظری این علوم در گزارش «تاریخ واقعی» جوامع به‌کار بسته شد و جوامع در یک طیف تکاملی با گذر تدریجی از «وحشی گری» به «تمدن» طبقه‌بندی شدند. سوم اینکه علوم طبیعی جدید، زیست‌شناسی با تشریح آناتومیکِ چشم انسان و فیزیک با توضیح نور و نحوۀ رویت اجسام، دیدن انسان را با تشبیه به تکنولوژی عکاسی به‌مثابۀ عمل عکس‌برداری و گرفتن تصاویر عینی توضیح دادند. دیدن انسان عینیّتی به‌دست آورد که مورخ را در جایگاهِ ناظرِ عینی بی‌طرفی می‌گذاشت که ضمن انکار «موضع مورخ»، به ثبت عینیِ تمامی چیزهایی می پردازد که بر حسب ضرورت رخ می‌دهند و یا باید رخ دهند. تاریخ به‌مثابۀ آئینه، دفتر، لوح، فونوگراف، صفحه، عکس، سینما و پردۀ نقاشی فهم شد که آنچه را در طبیعت رخ می‌دهد به صورت تصاویر عینی بازنمایی می‌کند. عینیت، شباهت و تکرار رخدادهای جوامع انسانی در مسیر ترقی، شیوۀ غالب نگریستن به تاریخ در این دوره بود که با علوم طبیعی جدید ممکن شده است.

natural history, objective image and similarity of progression stage: new natural sciences and the emergence of the evolutionary concept of history and historiography in the qajar period

the present article is a historical study about the relevance of new natural sciences and the concept of progress in qajar period. by examining the books of natural history (geology and biology) and the books of &world history’ written in this period, we show that first of all, these sciences are an extension of each other in terms of theory and method, which transformed the concept of time in history into progressive, cumulative, improving and evolutionary time, which is inevitable and without human intervention operate in nature. the law that was referred to as the &natural law of progression’ and oversees the progression and all-round flourishing of intellect, perceptions, senses, law, organization and collective institutions such as family, kinship, economy and state. second, the theoretical principles of these sciences were applied to the &real history& of societies, and societies were classified in an evolutionary spectrum with a gradual transition from &savagery& to &civilization&. thirdly, the new natural science, biology by explaining the human eye and physics by explaining the light and the way of seeing objects, explained human vision by comparing it to photography technology as the act of taking pictures and taking objective images. seeing the human being gained objectivity that placed the historian in position of impartial objective observer who, while denying the &historian’s position&, records objectively all the things that happen or should happen by necessity. history was understood as a mirror, notebook, tabula, phonograph, screen, photo, cinema and canvas that represent what happens in nature in the form of objective images. objectivity, similarity and repetition of the events of human societies in the path of progress was the dominant way of looking at history in this period, which is become possible with the new natural sciences.