مطالعۀ تطبیقی نقش ابزار جنگیِ منجنیق در نسخۀ جامع ‌التواریخ ایلخانی با ساز و کار علمیِ ابزار در منابع علمی

منجنیق ابزاری جنگی است که در اوایل دوران اسلامی و پیش از ابداع توپ کاربرد بسیاری داشته است. در نگاره‌هایی از نسخۀ جامع ‌التواریخ رشیدی متعلق به دورۀ ایلخانی، تصاویری از این ابزار جنگی در صحنه‌های مختلفی مصور شده است. بنا بر این شناسایی چگونگی بازنمایی، کیفیت بصری و نقش ابزار منجنیق در نگاره‌های نسخۀ جامع ‌التواریخ ایلخانی و نیز شناخت میزان پایبندی نگاره‌های آن به اصول علمی در مصورسازی ابزار منجنیق و تمهیدات اتخاذشده از سوی نگارگران انجام شده است. بر این اساس پرسش‌های پژوهش عبارتند از: 1- نقش ابزار منجنیق در نگاره‌های جامع التواریخ چگونه بازنمایی و مصور شده است؟ 2- کیفیت بصری منجنیق در نگاره‌های جامع التواریخ چگونه است؟ 3- نگاره‌های جامع التواریخ ایلخانی تا چه اندازه‌ای به اصول علمی پایبند بوده‌اند؟ این پژوهش به شیوۀ‌ توصیفی-تحلیلی با رویکرد تطبیقی و با بهره‌گیری از منابع اسنادی و کتابخانه‌ای انجام شده و نمونه‌های مورد بررسی پنج نگاره از نسخۀ جامع التواریخ متعلق به دورۀ ایلخانی است که به روش غیراحتمالی و هدفمند انتخاب شده‌اند و این موارد با دو نمونه از تصاویر منابع علمی یعنی کتاب الاسلحه و آلات القتال اثر احسان هندی و کتاب الانیق فی المناجنیق اثر ابن ارنبغا الزردکاش و چهار نمونه از آثار موجود در موزۀ تاریخ علم و تکنولوژی اسلامی استانبول مقایسه شده‌اند. در این مقایسه، تصاویر منجنیق‌های مصور شده در نگاره‌های نسخۀ جامع التواریخ رشیدی بر اساس ساز و کار علمی این ابزار جنگی واکاوی شده است و میزان پایبندی نمونه‌های مصور شده به ساختار علمی ابزار سنجیده شده است. نتایج پژوهش نیز نشان می‌دهد نگارگران بر ساز و کار علمی ابزار منجنیق اشراف کامل و دقیقی نداشته‌اند و صرفاً به تصویرپردازی ظاهری آن اقدام کرده‌اند و هم‌چنین بررسی نمونه‌ها حاکی از آن است که همۀ نمونه‌ها براساس منجنیق نوع عربی یا فارسی و ترکی تصویر شده‌اند و انواع رومی یا فرنگی و نیز سلطانی در بین نمونه‌ها دیده نمی‎شود.

comparative study of the image of catapult war tools in the manuscript of the ilkhanid jami ʿ al-tawārīkh with the scientific mechanism of tools in scientific sources

the catapult is a weapon of war that was widely used in the early islamic period and before the invention of the cannon. in pictures from the manuscript of the ilkhanid jamiʿ al-tawārīkh, images of this weapon were illustrated in various scenes. therefore, identifying the representation, visual quality, and image of catapult tools in the paintings of the manuscript of the ilkhanid jamiʿ al-tawārīkh and also recognizing the degree of adherence of the paintings of jamiʿ al-tawārīkh manuscript to scientific principles in illustrating catapult tools and the arrangements adopted by painters has been done. in this regard, research questions are: 1- how is the image of the catapult tool represented and illustrated in the paintings of the ilkhanid jamiʿ al-tawārīkh manuscript? 2. what is the visual quality of the catapult in the paintings of the jamiʿ al-tawārīkh manuscript? 3- to what extent have the paintings of jamiʿ al-tawārīkh manuscript adhered to scientific principles? this research has been done in a descriptive-analytical method with a comparative approach and using documentary sources and libraries the case studies include 5 paintings of the ilkhanid jamiʿ al-tawārīkh manuscript, which have been selected in a non-probabilistic and purposeful manner and these cases have been compared with two examples of images from scientific sources, namely the book of weapons and killing tools by ehsan hindi and the book of al-aniq fi al-manajniq by ibn arnbagha al-zardkash and the method of analyzing the images is qualitative. in this comparison, the images of catapults illustrated in the paintings of the ilkhanid jamiʿ al-tawārīkh manuscript are analyzed based on the scientific mechanism of this weapon and the degree of adherence of the illustrated samples to the scientific structure of the instrument has been measured. also, the results of the research show that the painters did not have complete and accurate knowledge of the scientific mechanism of the catapult tool and have merely illustrated its appearance also, the study of the samples shows that all the samples are illustrated based on catapults of arabic or persian and turkish type and roman or farangi and soltani types are not seen among the samples.