تعیین خط نصف‌النهار بر اساس کتاب منتهی الادراک فی تقاسیم الافلاک نوشتۀ عبدالجبار خرقی (سدۀ 6ق/12م)

نصف‌النهار از دایره‌های عظیمۀ مشهور است که هم روی کرۀ آسمانی و هم روی کرۀ زمین تصور می‌شود. روی کرۀ آسمانی حداکثر ارتفاع اجرام آسمانی در یک شبانه‌روزْ در مختصات مرجع افق نسبت به نصف‌النهار سنجیده می‌شود و روی کرۀ زمین این دایره به‌منظور تعیین طول جغرافیاییِ یک موضع به‌کار می‌رود، که به تعیین یک نصف‌النهار مبدا نیاز دارد. موضوع تعیین نصف‌النهار مبدا و اندازه‌گیری اختلاف طول جغرافیایی مواضع مختلف زمین نسبت به آن مربوط به جغرافیای ریاضی است و در آثار نجومی دورۀ اسلامی، کتاب‌های هیئت و زیج‌ها، به آن اشاره می‌شده است. در رصد اجرام آسمانی روی نصف‌النهار ابزار رصدی می‌بایست روی خط نصف‌النهار موضعِ رصد قرار داده شود و از این رو تعیین خط نصف‌النهار مقدم بر امر رصد است. به همین دلیل روش عملیِ به‌دست آوردن خط نصف‌النهار در آثار نجومی می‌آمده است. در آثار هیئت دورۀ اسلامی فصلی با عنوان «تعیین خط نصف‌النهار» به بخش جغرافیای ریاضی افزوده شده است. بطلمیوس در مجسطی در بارۀ تعیین خط نصف‌النهار سخنی نگفته است، پس می‌توان این را نیز از افزوده‌های دانشمندان اسلامی به آثار نجومیشان به‌حساب آورد. در بیشتر این آثار به روش‌های عملی تعیین خط نصف‌النهار اشاره می‌شده است که مشهورترین آنها «دایرۀ هندی» است. در این مقاله فصل «تعیین خط نصف‌النهار» از کتاب منتهی الادراک فی تقاسیم الافلاک نوشتۀ عبدالجبار خرقی در سدۀ ششم هجری که یکی از نخستین آثار جامع هیئت است، معرفی و بررسی شده است. خرقی چهار روش برای تعیین خط نصف‌النهار می‌آورد و ضمن توصیف این روش‌ها در بارۀ دقت هر یک از آنها توضیح می‌دهد. تقریباً در هیچ اثر دیگری از سنت هیئت این تعداد روش و نیز بررسی این چنین نیامده است. این مقاله تلاش می‌کند در بارۀ منبع احتمالی این بخش از کتاب خرقی نیز شواهدی عرضه کند. این بخش از کتاب خرقی را با روش‌های تعیین خط نصف‌النهار در افراد المقال فی امر الظلال و قانون مسعودی بیرونی (درگذشته 440ق) مقایسه کرده‌ایم و نتیجۀ این مقایسه نشان می‌دهد که بیرونی از منابع خرقی در نوشتن این مبحث بوده است.

Finding the Meridian Linein the 13th chapter of the second book of ʿAbd al-Jabbār al-Kharaqī’s Muntaha al-Idrāk fī Taqāsīm al-Aflāk (The Utmost Attainment on the Divisions of the Orbs)

The meridian is one of the most famous great circles imagined on both the celestial sphere and the earth. On the celestial sphere, the altitude of celestial bodies is measured along the meridian with reference to the horizontal coordinates. On the earth, the meridian also shows the local longitude. Methods for determining a meridian of reference and measuring the longitude of different locales on the earth belong to the mathematical geography topics. They have been mentioned in the astronomical works of the Islamic period. All instruments must be aligned on the meridian line of the observer’s location therefore its determination is required for the observation. For this reason, practical methods of finding the meridian line were included in the astronomical works. In hayʾa works of the Islamic astronomy, a chapter entitled “On Finding the meridian line” has been added to the mathematical geography section (hayʾa alʾarḍ, lit. “the configuration of the Earth”). In the Almagest, Ptolemy did not discuss finding the meridian line, although he used it in his observations. So, this presumably was an addition to the Islamic astronomical works. In most of these works, among other methods, the famous method of the “Indian circle”often introduced. In this article, the chapter on finding the meridian line from the Muntaha alIdrāk fī Taqāsīm alAflāk of ʿAbd alJabbār alKharaqī (6th AH/12th AD century), early comprehensive work on ʿilm alhayʾa, has been studied. Kharaqī discussed three methods for determining the meridian line, and described the pros and cons of each method. Almost no other work in ʿilm alhayʾa presents this diversity of methods for finding the meridian line. By comparing Kharaqī’s methods with those of Bīrūnī (d. 440 AH/1048 AD) this article will provide evidence about the possible sources of Kharaqī’s methods.