مفتاح الخزائن حاجی زین العطار شیرازی: شناسایی منابع، تبارشناسی دست‌نویس‌ها و ارتباط آن با اختیارات بدیعی

فهرست‌نگاران نسخ خطی و پژوهشگران معاصر عموماً مفتاح الخزائن را روایت مقدماتی اختیارات بدیعی دانسته‌اند که علی بن حسین انصاری مشهور به حاج زین العطار شیرازی در 767 قمری نوشته و بعدها در 770 قمری با حذف مقالۀ دوم و افزودن چهار باب به مقالۀ آخر، آن را به نام شهبانو بدیع الجمال مظفری، اختیارات بدیعی نامیده و بدو تقدیم کرده است. گمان معاصرین بر مشابهت این دو اثر چندان است که حتی شماری ازمعاصران، گویا با یکی انگاشتن این دو کتاب، اختیارات بدیعی را تنها اثر شناخته‌شدۀ حاج زین العطار شیرازی انگاشته‌اند. در حالی که هیچ یک از پژوهشگران هنگام اظهار نظر دربارۀ این دو اثر حاج زین العطار به این دست‌نویسی از مفتاح الخزائن دسترسی نداشته یا دست‌کم بدان مراجعه و استناد نکرده‌اند. با بررسی دست‌نویس‌های مفتاح الخزائن می‌توان دریافت این گمان رایج درست نیست و تفاوت‌های این دو اثر بیش از آن است که بتوان از یکی به مناسبت دیگری چشم پوشید. تفاوت این دو اثر نه فقط درکم و بیش شدن مقالات که حتی در محتوای بسیاری از مدخل‌ها نیز روشن است و پیداست که نویسنده تغییراتی چشم‌گیر در اثر نخست اعمال کرده است. در این جستار نخست چندین دست‌نویس که در فهرست‌های نسخ خطی، به اشتباه دست‌نویسی از مفتاح انگاشته شده‌اند از دست‌نویس‌هایی که واقعاً دربردارندۀ متن کامل مفتاح الخزائن‌اند تفکیک شده‌اند. سپس با مراجعه به سه دست‌نویس‌های کهن مفتاح الخزائن و بیش از 20 دست‌نویس اختیارات بدیعی، از یک سو دو منبع ناگفتۀ مفتاح یعنی ابدال الادویه رازی و الصیدنه ابوریحان بیرونی شناسایی شده است و از سوی دیگر با بررسی همۀ ارجاعات به نسبت پرشمار حاجی زین العطار به منابع دیگر مشخص شده است که وی از میان این 22 منبع، فقط به منهاج البیان ابن جزله و الجامع ابن بیطار مراجعه کرده و بهره‌گیری او از منابع دیگر به واسطۀ همین دو اثر بوده است. همچنین با اثبات آمیختگی محتوای مفتاح الخزائن و اختیارات بدیعی در شمار چشمگیری از دست‌نویس‌های این دو کتاب مشخص شده است که فراهم آوردن ویراست انتقادی هر یک از این دو، بدون مراجعه به کهن‌ترین دست‌نویس‌های اثر ممکن نخواهد بود. به‌ویژه از آن روی که مشخص شده است که حتی در دومین دست‌نویس کهن اختیارات بدیعی، مدخل‌هایی به چشم می‌خورد که نه از آن این کتاب، که افزوده‌هایی از مفتاح الخزائن است.

Pedology and Fertilization in the Islamic Agronomy

The study of agronomy heritage of the Islamic period, focusing on the two issues of soil and the methods of soil fertilization and tracing it to find classical Greek and Roman roots, illuminates the efforts of Islamic agricultural scholars to promote and diversify the pedology. In addition to repeating a large part of the earlier works, the Filāḥa texts in those chapters contain new data consisting of inductive and theoretical explanations, along with agricultural experiences and personal observations. As that field can be considered one of the most important aspects of innovation in the Filāḥa texts of Islamic period. Among them, the treatises compiled in AlAndalus and specifically the works of Ibn Baṣṣāl and Ibn alʿAwwām paved the way for defining new criteria for determining soil quality and the introduction of new categories of it. So that the decuple common classifications in Roman texts for different types of soils were upgraded to at least 25 types. In the next step, these criteria were developed and presented in Iran in Persian agronomy with a completely innovative approach and focused on their practical application. However, these different interpretations were incomplete and were not followed in the Islamic world and even in the Latin West, and even for contemporary researchers of the history of Islamic science remains unknown. The purpose of this article is to study the evolution of agricultural texts by focusing on that minor issue and to trace the possible reasons for its changes.