دو رساله در اسطرلاب از ابوریحان بیرونی

در مقالۀ حاضر به معرفی و بررسی کتاب فی اخراج ما فی قوّه الاسطرلاب الی الفعل و مقاله فی التطریق الی استعمال فنون الاسطرلابات از ابوریحان محمد بن احمد بیرونی (362 ح -442ق) پرداخته‌ایم. بیرونی در اثر نخست به کاربرد اسطرلاب‌های معیار و در دیگری، که فنی‌تر از رسالۀ اول است و برای مخاطبان با سطح علمی بالاتر نوشته شده، به کاربرد اسطرلاب‌های معیار و ساختار و کاربرد برخی اسطرلاب‌های غیر معیار پرداخته است. هر دو اثر شامل مطالب تاریخی و فنی متعددی هستند که در آثار دیگر با موضوع مشابه نیامده‌اند. در این مقاله پس از اشاره‌‌ای گذرا به سرگذشت بیرونی، مطالبی در بارۀ تسطیح گنج‌نگاشتی به عنوان اصول طراحی اسطرلاب آورده‌ایم و پس از آن تفاوت ساختاری اسطرلاب‌های معیار و غیر معیار (شامل اسطرلاب‌های مرکب) را، با اشاره به اسطرلاب‌های غیر معیاری که بیرونی در تطریق به آنها پرداخته است، شرح داده‌ایم. در ادامه، ضمن اشاره به مهم‌ترین موضوعاتی که در رساله‌ها آمده است، این دو رساله را به‌اجمال معرفی کرده‌ایم. در بخش بعدی مقاله، «اسطرلاب هلالی» را بر اساس توضیحات بیرونی در تطریق بازسازی کرده‌ایم. اسطرلاب هلالی یکی از اسطرلاب‌های غیر معیار است که به جز تطریق و کتاب فی عمل الاسطرلاب سجزی (که شامل مطالبی بسیار مختصر در بارۀ ساختار این اسطرلاب است) در هیچ رسالۀ اسطرلاب دیگری به آن پرداخته نشده است. سپس به تشریح مطالبی پرداخته‌ایم که بیرونی در تطریق دربارۀ «اسطرلاب زورقی» آورده است. اسطرلاب زورقی نیز نمونه‌ای دیگر از اسطرلاب های غیر معیار است که بر خلاف اسطرلاب‌های معیار، تصویر دایره البروج بر آن ثابت است، و به جای عنکبوت شامل قطعه‌ای به شکل قایق است که نقش افق متحرک را ایفا می‌کند. در ادامه به شواهدی که بیرونی را مولف دو رسالۀ مذکور نشان می‌دهند، تاریخ تالیف رساله‌ها، ویژگی‌های متنی و نسخه‌های موجود از آنها پرداخته‌ایم. در پایان مقاله، جایگاه دو رسالۀ مذکور در مقایسه با آثار دیگر بیرونی در اسطرلاب را بررسی کرده‌ایم.

Two Treatises on the Astrolabe by Abū al-Rayḥān al-Bīrūnī

This article concerns two treatises by Abū alRayḥān Muḥammad ibn Aḥmad alBīrūnī (973 ca. 1050 A.D.) entitled the Book on Bringing what is in the Potentiality of the Astrolabe into Actuality (Arabic: Kitāb Ikhrāj mā fī Quwwat alUsṭurlāb ilā alFiʿl) and the Treatise on Opening the Way towards Using the Different Kinds of Astrolabes (Arabic: Maqāla fī alTaṭrīq ilā Istiʿmāl Funūn alUsṭurlābāt). The two treatises are user manuals for the astrolabe. In the first treatise, alBīrūnī deals with the applications of the standard astrolabe and in the second one, which is more advanced than the first one and was written for the readers with a higher level of knowledge in this field, treats the applications and structure of standard as well as some nonstandard astrolabes. Both treatises contain technical and historical information some of which cannot be found in any other work with the same subject. In this article, after a glance at alBīrūnī՚s biography, I give some explanations on the stereographic projection as the principle of the astrolabe, then explain the difference between the standard and nonstandard astrolabes (including mixed ones) mentioning those nonstandard astrolabes which are discussed in the Taṭrīq by alBīrūnī. After that I give an overview of both treatises. This part is followed by a special attention to the reconstruction of the “crescentshaped” astrolabe based on alBīrūnī՚s explanations in the Taṭrīq. The crescentshaped astrolabe is a nonstandard astrolabe and was discussed only in the Taṭrīq and alSijzī՚s Book on the Operation of the Astrolabe (Arabic: Kitāb fī ʿAmal alUsṭurlāb; which contains brief explanations on the construction of this astrolabe) among the medieval sources. Then, I analyze what alBīrūnī wrote on the “boatshaped astrolabe” in the Taṭrīq. The boatshaped astrolabe is another example of nonstandard astrolabes on which, unlike the standard astrolabes, the projected image of the ecliptic doesn՚t move, but it is equipped with a movable boatshaped piece simulating the movement of the horizon. I then discuss alBīrūnīʼs authorship and the dates of these two texts, as well as the place of these two treatises among the other astrolabe works by alBīrūnī. I also describe the available manuscripts of these two texts.