دارالفنون و علم نقاشی در گذار از نگاه سنتی به پرسپکتیو

آموزش‌های مدرسۀ دارالفنون افزون بر گسترش علوم و فنون جدید، بر نگرش به نقاشی و آموزش آن در ایران تاثیر نهاد. نقاشی ایرانی در روند گذار از شیوه‌های سنتی به بازنمایی واقع‌گرایانه مانند شیوۀ کمال‌الملک با آموزش‌های مدرسۀ دارالفنون پیوند دارد. در بازخوانیِ فعالیت‌های دارالفنون به‌ویژه در سال‌های آغازین به گونه‌ای کم‌رنگ و گذرا با نقاشی روبرو می‌شویم؛ اما دانسته نیست که آموزش نقاشی در دارالفنون چه نقشی داشت، و چرا در مدرسه‌ای که برای تعلیم علوم و صنایع بدیعه بازگشایی شده بود، نقاشی را نیز آموزش می‌دادند؟ دانستن این‌که نقاشی بر پایۀ روایت‌های هم‌روزگار از دارالفنون، مرحله و بخشی از درس هندسۀ عالیه بود، به اهمیت این پرسش می‌افزاید. پژوهش پیشِ رو بر پایۀ گزارش‌های پراکنده از آموزش نقاشی در دارالفنون، به این پرسش‌ها راه می‌برد: دانسته‌های برآمده از دارالفنون چه تصویری از نقاشی به دست می‌دهد؟ جایگاه نقاشی در میان شاخه‌های علوم و فنون چه بود؟ و مفهوم نقاشی در روند کاری دارالفنون چه دگرگونی‌هایی را از سر گذراند؟ جستجوی پاسخ‌ها در منابع علمی هم‌روزگار و در همبستگی نقاشی با علوم، شالودۀ پژوهش حاضر را تشکیل می‌دهد. پژوهش به روش تاریخی از راه تامل در دگرگونی معانی واژگان و کاربرد علوم پیش می‎رود و با جستجو در گرایش‌ها و آموزش‌های معلمان و درس‌آموختگان دارالفنون به‌ویژه با درنگ در مفاهیم هندسه، نقشه‎کشی، مناظر و مرایا و نقاشی به این پرسش‎ها پاسخ می‎دهد، وجه مشترک این شاخه‌ها سروکار داشتن با اندازه‌ها، خط‌ها، سطوح و اجسام است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد مراد از صنعت نقاشی در درس هندسه، مباحث مناظر و مرایا بوده است. مناظر و مرایا در روند گذار به پرسپکتیو جدید ابتدا بخشی از هندسه بود و سپس با جدا شدن از هندسه و نیز اپتیک کهن، به شالودۀ مطالعات علمی در نقاشی تبدیل شد. دگرگونی‌های اپتیک در اروپا و برآمدن پرسپکتیو هم‌چون قواعد هندسی بازنمایی، پایۀ آموزش‌های دارالفنون در رویکرد به علوم و هم‌چنین شکل‌یابی نقاشی واقع‌گرا در ایران بوده است.

Dār al-funūn and Painting in Transition from Traditional Approaches to Modern Perspective

In addition to the development of new sciences and technologies, the teachings of the Dār alFunūn School influenced the attitude towards painting and its teaching in Iran. Iranian painting in the process of transition from traditional methods to realistic representation such as the Kamāl alMulk method is linked to the teachings of the Dār alFunūn school. In rereading the activities of the school, especially in the early years, we encounter painting in a faint and transient way; but it is not known what role painting was taught in the Dār alFunūn, and why painting was also taught in a school that had opened to teach sciences and thechnology? Knowing that painting, based on contemporary narratives from the Dār alFunūn, was a stage and part of the study of higher geometry adds to the importance of this question. The forthcoming research, based on scattered reports from the teaching of painting at the Dār alFunūn, leads to the following questions: What is the painting in Dār alFunūn? And what was the position of painting among the branches of science and technology? And what changes has the concept of painting undergone in its work process? The search for answers in contemporary scientific sources and in the correlation of painting with science, forms the basis of the present study. The research is carried out in a historical way by reflecting on the transformation of the meanings of words and the application of sciences, and by searching the tendencies and teachings of teachers and graduates of Dār alFunūn, especially with a delay in the concepts of geometry, cartography and optics. This article answers that the common denominator of these branches is dealing with sizes, lines, surfaces, and objects. Findings show that the meaning of painting art in geometry is optics. Optics in the process of transition to a new perspective were first part of geometry and then, separating from geometry and old optics, became the basis of scientific studies in painting. The transformations of optics in Europe and the emergence of perspective as well as the geometric rules of representation have been the basis of the Dār alFunūn’s teachings on the approach to science as well as the formation of realistic painting in Iran.