جایگاه و تقسیمات علوم طبیعی در منابع طبقه‌بندی علوم دورۀ اسلامی و عوامل موثر بر آن

دانشمندان گذشته بر این عقیده بودند که طبقه‌بندی علوم که بر اساس موضوع علوم و تشابه و تفاوت آنها با یکدیگر انجام می‌شود، تعلیم و تعلّم آنها را آسان‌تر می‌کند. طبقه‌بندی علوم در تمدّن‌های باستان به صورت عمومی، از جمله رده‌بندی کتاب‌ها، جانداران و پدیده‌های طبیعی، و در تمدّن یونان باستان، به صورتی تخصّصی، مورد توجّه بوده است. در دورۀ اسلامی نیز که به تببین، آموزش و طبقه‌بندی انواع علوم توجه ویژه‌ای شد، این موضوع را تعریف کرده‌اند و اهدافی نیز برای آن برشمرده‌اند و حتّی طبقه‌بندی علوم را در شمار علوم دورۀ اسلامی آورده و منابعی نیز در این باره تالیف شده است. با توجه به اهمّیّت علوم طبیعی در نزد دانشمندان و حکم389ای دورۀ اسلامی، آنها جایگاه این علوم در میان سلسله مراتب طبقه‌بندی علوم و نیز تقسیمات فرعی انواع آن را تعریف و تبیین کردند؛ منابعی که به این موضوع پرداخته‌اند فقط منحصر به منابع مربوط به طبیعیات نیست، بلکه آثار گوناگونی از فلسفه گرفته تا عجایب‌نامه‌ها و دائرهالمعارف‌های عمومی تالیف شده در دورۀ اسلامی، به این موضوع پرداخته‌اند. البتّه عوامل گوناگونی بر نوع طبقه‌بندی‌ها تاثیرگذار بود؛ برای نمونه حکمای دورۀ اسلامی، به‌ویژه مشّائیان، ملاک‌هایی را که ارسطو برای طبقه‌بندی علوم در نظر داشت، پیروی می‌کردند. در رسائل اخوان الصفا، آثار ابن سینا و خواجه نصیرالدین طوسی و حتّی حکمای پیش‌تر در دورۀ اسلامی از جمله ابن مقفّع و ابن بهریز، این تاثیرگذاری مشهود است. دیدگاه‌های دینی که گاه با افکار فلسفی و عرفانی نیز در می‌آمیخت، عامل تاثیرگذار دیگری بود. این موضوع در آثار غزالی و نصیرالدین طوسی نمود آشکار دارد. گاه نیز شرایط محیطی زندگی مولفان و یا تخصص و اشتغال آنها در مناصب حکومتی، بر معیارهای آنها در طبقه‌بندی علوم موثر بود. برای نمونه، ابن سینا و انطاکی، به دلیل آنکه پزشک و داروشناس بودند، دقیق‌تر از دیگر حکما، علوم طبیعی را طبقه‌بندی کرده‌اند. ابن فریغون و قلقشندی نیز به دلیل نیاز حاکمان وقت و منصبشان در دستگاه حکومتی، رویکردی عمومی و کاربردی برای درباریان در تالیفاتشان داشتند. رویکرد کاربردی، ساده و حتی مایل به خرافات در آثار دائرهالمعارفی و عجایب‌نامه‌ها باعث شد تا تقسیمات علوم در این آثار، از اصول خاصی پیروی نکند.

The Position and Divisions of Natural Sciences in the Sources of Classification of Sciences of the Islamic Period and the Factors Affecting it

The classification of sciences based on the subject of sciences and their similarities and differences with each other makes their teaching and learning easier. This science has been considered in ancient civilizations in general terms, including the classification of books, living things and natural phenomena, and in ancient Greek civilization, in a specialized way. In the Islamic period, that special attention was paid to the explanation, education and classification of various sciences, this science was defined and its goals were enumerated, and even the classification of sciences among the sciences of the Islamic period was mentioned and sources have also been written in this regard. Given the importance of the natural sciences to scientists and scholars of the Islamic period, they defined and explained the place of these sciences in the hierarchy of the classification of sciences as well as the subdivisions of its types; The sources that have dealt with this science are not limited to the sources related to natural phenomena, but have also dealt with various works, from philosophy to cosmographical texts including wonders of creation and general encyclopedias written in the Islamic period. Of course, various factors influenced the type of classifications; For example, Aristotle’s criteria for classifying the sciences were followed more or less by the scholars of the Islamic period, especially the Peripatetics. This influence is evident in the treatises of Ikhwān AlṢafā’, the works of Ibn Sina, Naṣīr aldīn Ṭūsī, and even earlier scholars of the Islamic period, including Ibn alMuqaffa’ and Ibn Behrīz. Religious views, sometimes mixed with philosophical and mystical thought, were another influential factor. This issue is evident in the works of Ġazzālī and Naṣīr aldīn Ṭūsī. Sometimes the environmental conditions of the authors or their expertise and employment in government positions influenced their criteria in the classification of sciences. Ibn Sina and Anṭākī, for example, classified the natural sciences more accurately than other scholars because they were physicians and pharmacists. Ibn Farīġūn and Qalqashandī also had a general and practical approach to the courtiers in their writings due to the need of the rulers of the time and their position in the government apparatus. The practical, simple and even superstitious approach in encyclopedias and texts related to the wonders of creation caused the divisions of science in these works not to follow certain principles