رساله فی الحساب رساله‌ای در حساب الفرائض از حسن المکی منسوب به علامه حلی

یکی از پیوندهای ریاضیات با فقه، «حساب الفرائض» است. این موضوع عمدتاً در کتاب‌های مفصل فقهی و در بخش «کتاب الفرائض» یا «کتاب المیراث» می‌آید؛ اما تک‌نگاری‌هایی نیز در این زمینه تالیف شده است. هدف از این مقاله تحقیق و برررسی یکی از این تک‌نگاری‌هاست. این تک‌نگاری رساله‌ای منسوب به علامۀ حلی و با موضوع حساب الفرائض است. این انتساب مبتنی بر تصریح کاتب در ابتدای نسخۀ مذکور است. در این مقاله این انتساب به دو دلیل مردود قلمداد می‌شود: اولاً در میان دو فهرستی که علامۀ حلی از آثار خود نگاشته‌است، نامی از این کتاب نیامده است و ثانیاً پس از مطالعۀ متن این رساله، مشخص است که این اثر در حوزۀ فقه اهل سنت تحریر شده است و نه فقه شیعی. علاوه بر دو دلیل فوق باید در نظر داشت که در انتهای رساله مولف خود را به نام «حسن المکی» معرفی کرده‌است و علامۀ حلی به این نام مشهور نیست. محتمل است که حسن بن محمد، مشهور به قاضی حسن المکی، مولف رساله فی الحساب باشد و در صورت صحت این احتمال، چنین شخصی در قرن یازدهم هجری می‌زیسته‌است و ظاهراً از دانش‌های نجومی نیز برخوردار بوده‌است. عمدۀ رساله در بارۀ روش «تصحیح» میراث است که موضوع اصلی حساب الفرائض است. مولف در ابتدای کتاب مقدماتی ابتدایی از علم حساب را آموزش داده و سپس وارد موضوعات فقهی شده است. او ضمن تعریف اصطلاح «رد» قواعد کلی در باب تصحیح مسائل رد را آموزش می‌دهد و سپس در بخش‌های بعد با بیان سهم ذوی الارحام، جد و گمشدگان، قواعد تصحیح مسائل هر یک از این موارد را آموزش داده و در انتها، هر بخش را با ارائۀ مثالی به ‌پایان می‌برد.

Risāla fī alḤisāb: Ḥasan alMakkī’s Treatise on Arithmetic of Inheritance which Ascribed to ʿAllāma Ḥillī

The jurisprudence in Islamic civilization is related to mathematics by employing the arithmetic needed for the solution of the inheritance problems. This issue is mainly discussed as a section titled Book of Inheritance (Kitāb alFarāʾiḍ or Kitāb alMīrāṯ) in the standard jurisprudential Books, but there are also some independent treatises on the subject. In this paper, we have edited and commented on of these independent treatises, titled Risālat fī alḤisāb, which is wrongly attributed to Jamāl adDīn alḤasan bin Yūsuf bin ʿAli bin alMuṭahhar alḤillī, also known as alAllamah alḤillī. The two manuscripts of this treatise are the manuscript number 1148/2 in Astan Qods Library and the manuscript number 393/11 in Fazil Khansari Library.In this paper, this attribution is rejected based on three evidence: firstly, the title of the treatise is not mentioned among the two major lists of Allamah alḤillī’s works; secondly the jurisprudential content of the treatise attributes to Sunni jurisprudence, hence it could not be of Allamah alḤillī, one of the prominent Shiite scholars. Thirdly, the name of the author is already mentioned in the text as Ḥasan alMakkī and Allamah alḤillī is not known by this name. It is possible that Hassan ibn Muḥammad, known as Qāzī Ḥasan alMakkī (11/17 century), is the author of the treatise. The treatise begins with a basic introduction to arithmetic and then continues with jurisprudential subjects and rules. The main problem this knowledge is known as the arithmetic of inheritance is to calculate the shares of all heirs only in integer numbers, this process is called Taṣḥīḥ. Each section of the treatise is ended with some examples. In this paper also we have studied the life of the 393/11 in Fazil Khansari Library’s scribe, ʿlī Qolī ībn Himmat ʿlī Sarābī, on the basis of the evidence he had provided himself in the colophons of the treatises.