تاثیر روش احمد بن فضل بخاری برای ساخت اجسام هم‌حجم در کانی‌شناسی بیرونی

اگرچه منشا نحوۀ ساخت و روش استفاده از ترازوی منسوب به ارشمیدس برای حل مسالۀ تعیین اجزاء یک جسم مرکب نامشخّص است، دغدغۀ دانشمندان بعدی در بارۀ پیچیدگی نحوۀ ساخت و خطای آزمایش انجام شده با آن واضح است. منلائوس برای حل این مشکل روشی برای حل مساله مبنی بر محاسبات ریاضی عرضه کرده است. این روش به اطّلاعات اوّلیه‌ای احتیاج دارد که شامل وزن قطعات هم‌حجمی از خود فلزات و آلیاژ‌های تشکیل دهندۀ آن جسم است، البته پیچیدگی‌های ساخت چنین قطعاتی نیز از دید دانشمندان دور نبوده است. احمد بن فضل بخاری برای ساخت این قطعات روشی عرضه کرده که بیرونی آن را دقیق نمی‌داند. تلاش بیرونی برای یافتن روشی دقیق برای ساخت قطعات هم‌حجم منجر به ساختن ابزاری شد که به آن آلت مخروطی می‌گوید. توسط این ابزار بیرونی توانست اطّلاعات اوّلیۀ دقیق‌تری برای حل مساله به روش منلائوس پیدا کند. بعد از آن بیرونی بر آن شد تا از ابزار جدید برای تشخیص جواهر اصل از بدل استفاده کند. روش و نتایج آزمایش‌های او در رسالۀ فی النسب التی بین الفلزات والجواهر فی الحجم آمده است. در این مقاله روش بیرونی برای بهبود روش احمد بن فضل و تاثیر استفاده از نتایج آزمایش با ابزار بهبودیافته در کانی‌شناسی بیرونی شرح داده می‌شود.

The Impact of Aḥmad ibn Faḍl alBukhārī’s Method for Casting EquiVolume Pieces in Bīrūnī’s Mineralogy

The story of Archimedes and the crown is narrated by Vitruvius but he doesn’t explain how Archimedes succeeded to solve the problem. Menelaus speaks about Archimedes’ balance that’s an instrument for solving the problem. Later scholars were conscious of the difficulties of making such an instrument and doing exact experiments by it and so they tried to find another method. Menelaus found some mathematical methods for solving this problem. For solving the problem by these methods, we need some input data concerning the weights of three equivolume pieces of pure metals and their alloy, but the scholars were aware of difficulties of casting such pieces. Aḥmad ibn Faḍl invented a casting method for making equivolume pieces but Bīrūnī says that this method isn’t sufficiently precise. Bīrūnī’s efforts for finding the weights of equivolume pieces result in inventing an instrument that he calls the “conicshaped instrument”. After gathering the data, Bīrūnī decided to use this instrument for knowing gems. His method and the results of his experiments are reported in his treatise Fī alNisab allatī Bayn alFilizzāt wa alJawāhir fī alḤajm. In this article the efforts of Bīrūnī for improving Bukhārī’s method and the effect of these efforts on Bīrūnī’s mineralogy are explained.