چالش گفتمانی در بازتعریف هویت زنانه در شازده احتجاب

زن یکی از محوری ‌ترین مباحث اجتماعی و نیز از سوژه‌های اصلی ادبیات داستانی بعد‌‌ از مشروطه است. در گفتمان سنتی هویت تثبیت شده‌ای برای زن تعریف شده‌ بود، که بعد از ورود مدرنیته به ایران به ‌چالش ‌کشیده‌ شد؛ خصوصاً در دورۀ پهلوی دوم، طرح مباحث جدیدی چون برابری زن‌ و مرد، آزادی ‌زن، لزوم مدرن و امروزی‌بودن و ایفای نقش اجتماعی زنان، چالشی جدی در جامعۀ سنتی و مردسالار ایران درخصوص بازتعریف هویت زن ایجاد‌ کرد. در این پژوهش که با بهره‌گیری از رویکرد تحلیل گفتمان لاکلا و موفه خصوصاً در بحث هویت انجام شده، با‌ درنظرداشتن مولفه‌های سنتی هویت زن، چالش دو گفتمان سنتی و مدرن در تعریف جدید از هویت زن مطلوب بر اساس داستان شازده ‌احتجاب هوشنگ گلشیری بررسی‌ شده ‌است. بررسی نشان می‌دهد که گفتمان حاکم در دورۀ پهلوی دوم آزادی زن و مدرن بودن را به گونه‌ای تعریف کرده که به جای منجرشدن به ایفای نقش فعال اجتماعی زنان به برهنگی اجتماعی منجر شده است و برای تثبیت مولفه برهنگی آن را با آراستگی و زیبایی زن معادل شمرده است. همچنین آموختن سواد و دانش که از نتایج اپیستمه‌های علم‌گرایی و آزادی در گفتمان مدرن است به نحوی بازتعریف شده که به جای رشد تفکر و آگاهی زنان صرفا موجب خدمت مطلوب‌تر به همسر و خانواده شود. در مجموع گفتمان تلفیقی جدید با تاکید بر نقش­های جنسیتی سنتی و حفظ مولفه‌های مبتنی بر دیدگاه فرودستی و نگاه ابزاری به زن، دال‌های سیالی از گفتمان مدرن را به گونه‌ای باز‌تعریف کرده و به خدمت‌ گرفته ‌است که با وجود ظاهر فریبنده و امروزی آن، عملاً رویکرد استثمارگرانه‌تری از گفتمان سنتی را درپی داشته‌ است. در نهایت می‌توان گفت زن مطلوب در این گفتمان زنی است: ظریف، بزک کرده، آداب دان، و باسواد و این‌ همه زمانی ارزشمند است که در خدمت مرد برای ایفای هرچه بهتر وظایف سنتی جنسیتی به کار گرفته ‌شود.

the discoursal challenge in redefining of female identity in shazdeh ehtejab

“woman” is one of the most pivotal social issues and also one of the main subjects of story literature in the post-constitutional era. in the traditional discourse, a fixed identity was defined for woman, which was challenged, especially in the second pahlavi era, after the arrival of modernity to iran. introduction of new issues such as equity of man and woman, woman freedom, the necessity of being modern and playing social roles, created a serious challenge in the traditional and ruled-by-man iran society in regard to the redefinition of woman identity. in the present study, using  laclau - mouffe discourse analysis method, by considering the traditional aspects of woman identity, the challenge of traditional and modern discourses in the new definition of desirable woman, based on golshiri shazde ehtejab, was investigated .the results show that ruled-by-the-man discourse defines the freedom and modernity of woman in such a way that instead of leading to women active social role, it leads to social nudity and in order to fix the nudity aspect, equated it with adornment and beauty of women. and being educated and having literacy was redefined in such a way that instead of increasing thinking and knowledge of women, it can simply result to more desirable service to husband and family. in the whole, the new mixed discourse, by emphasizing the traditional sex roles and keeping aspects based on the inferiority perspective and instrumental view to women, redefined and used fluid signifiers in such a way that practically followed a more exploitative approach compared to the traditional discourse. in the end, it can be said that a desirable woman in this discourse is a woman who is maidenly, made-up, mannered and literate. and all these characteristics are worthwhile only when they are used in the service of man for playing better the traditional sex roles. confrontation between these two discourses eventually leads to symbolic death of shazde ehtejab and fakhronesa. also, in shazde ehtejab story, there is regret for the past hierarchical regime, a regime in which there is a fixed place for everybody and everything. this regime was destroyed in shazdeh’s time; his wife, fakhronesa ridicules his identity and power and challenges and questions the facts arising from previous discourse. reflection of the confrontation between traditional and modern discourses in redefining the woman identity can be investigated in the form of the story. for instance, although masculine discourse for controlling everything is reflected in shazdeh’s viewpoint and perspective throughout the story; the story took a polyphonic texture due to constant hearing of women’s voices through shazdeh’s mind. the story’s anachronism and flashback between past and present events represents the narrator’s ramble and wandering between the traditional and modern discourses.