تثبیت گفتمان اشعری در برابر گفتمان‌های خردگرا بر مبنای عامل دسترسی (با تکیه بر دیوان ناصرخسرو و رباعیات خیام)

این جستار به بررسی فرایند تثبیت گفتمان اشعری در برابر گفتمان های خردگرا (به طور مشخص دیوان ناصرخسرو و رباعیات خیام) بر مبنای برداشتی تازه از عامل دسترسی، توزیع نابرابر تولیدات زبانی گفتمان ها در جامعه، پرداخته است. مطابق این برداشت میزان دسترسی به متون گفتمان ها با تاثیر بر شناخت ذهنی افراد نقشی اساسی در تثبیت یا تضعیف آنها دارد. از این نظرگاه، تمرکز پژوهش بر شناسایی مناسبات اجتماعی موثر بر دسترسی متون گفتمان های نام برده و نوع تحلیل نیز کلان و متفاوت با توصیف های زبانی در سطح خُرد است. چارچوب نظری دیدگاهی تلفیقی متشکل از لایه کردار اجتماعی در رویکرد فرکلاف و فرایند برجسته سازی حاشیه رانی در نظریه لاکلا و موف است. یافته ها نشان می دهد عوامل قدرت با روش های تحمیل و محدودیت های گفتمانی، به ترتیب به منظور برجسته سازی گفتمان اشعری و حاشیه رانی گفتمان های خردگرا، دسترسی به متون این گفتمان ها را در حالتی نابرابر نگه داشتند. به این معنا که در سطح تحمیل گفتمانی با طراحی تشکیلات نرم همچون گروه بندی و تاسیس مدارس نظامیه زمینه دسترسی وسیع متون گفتمان اشعری را در جامعه فراهم و در سطح محدودیت گفتمانی با اقدامات سخت افزاری مثل حذف و سرکوب از دسترسی گفتمان های خردگرا و متون مربوط به آنها جلوگیری کردند. دیوان ناصرخسرو و رباعیات خیام دو نمونه از متونی بودند که افزون بر خردمحور بودن به دلیل ستیز با ایدئولوژی غالب دیوان ناصرخسرو با دربرداشتن مفاهیمی همچون تبلیغ آموزه های اسماعیلی، انکار شدید مذهب تسنن و نثار ناسزاهای سنگین به صدر تا ذیل عوامل گروه رقیب و رباعیات خیام با به چالش کشیدن عقل سلیم جامعه درباره گزاره های مسلم دینی و تعریض و کنایه به صاحبان دین و خبر روزگار محدودیت های گفتمانی به شدت درباره آنها اعمال می شد. این نکته نیز گفتنی است که از رهگذر تشکیلات نرم افزاری مدارس نظامیه دسترسی به جایگاه های اقتدار و اعتبار برای کنشگران این گفتمان های رقیب به شکلی نابرابر و به نفع گفتمان اشعری توزیع می شد. این راهبرد امکان تحمیل گفتمان اشعری را بسیار هموار می ساخت. مجموع این سازکارها در نهایت به تثبیت گفتمان اشعری انجامید.

The Establishment of Ash’ari Discourse against ReasonـOriented Discourses According to Access Factor

This paper has investigated the establishing process of Ash’ari discourse against reasonـoriented discourses (determinately NasirKhosrow’s Diwan and Khayyam’s Rubiyat) based on a new interpretation of access factor _the unequal distribution of discourses’ linguistic productions in society. Accordingly, by influence on people’s mental cognition, access proportion of discourses’ texts plays a basic role in establishing or undermining them. From this perspective, the research focuses on exploring social relations to affect texts access of aforesaid discourses. The sort of analysis is also the macro one and different to micro analysis in linguistic descriptions. The theoretical framework is a multiperspectival method combining of social practice level in Fairclough’s approach and process of foregroundingـback grounding in Laucla & Mouffe’s theory. Findings show that, by imposing and enforcing constraints on discourses _respectively to foregrounding Ash’ari discourse and back grounding reasonـoriented discourses_ powerـholders kept the access of these discourses’ texts unbalanced. It means at discursive imposition level they enable Ash’ari discourses’ texts to extensively access by planning soft organization like group formation and foundation of Nizamiyyah institutes and at discursive constraints level they prevent reasonـoriented discourses and texts associated with them to access in society by hardware activities like suppression and elimination. NasirKhosrow’s Diwan and Khayyam’s Rubiyat were two of these texts that discursive constraints were seriously enforced on them also because of their opposition to dominant ideology _NasirKhosrow’s Diwan for including concepts like propagation of Ismaili doctrine, strong repudiation of Sunnism and giving harsh vituperation to all contributor of contesting group from upper to lower echelon and Khayyam’s Rubiyat by challenging the society’s common sense about definite religious propositions and expressing ironic sarcasm against mullahs and the clergy. It’s also noteworthy that through software organization of Nizamiyyah institutes access to authority and credibility positions for these contesting discourses’ actor was unequally, in favour of Ash’ari discourses, distributed. This strategy was considerably facilitating the possibility of Ash’ari discourse imposition. These mechanisms ultimately led to establishing Ash’ari discourse.