تحلیل برخوانی «آرش» بهرام بیضایی، با رویکرد ترامتنیت

بهرام بیضایی، نویسنده، فیلم‌ساز، کارگردانِ تآتر، نمایشنامه‌نویس و پژوهشگر نامدار و صاحب سبک ایرانی است. او با بهره گیری از پشتوانه های اساطیری، حماسی، تاریخی و فرهنگ عامۀ ایران و جهان، به خلق اثر می پردازد؛ از این رو، آثار او پیوندهای عمیق و گسترده ای با زمینه‌های فکری و بن مایه های فرهنگی ایران و سایر ملل جهان دارد. نمایشنامۀ «آرش» او نیز، واجد چنین ویژگی شاخصی است. باید بیش از پیش به این نکته توجّه کرد که بر اساس رویکردها و  نظریات بینامتنی، آفرینشگران، در خلق آثار خود چندان به داشته ها، آموزه ها و اندوخته های بکر ذهنی خویش تکیه نمی کنند؛ بلکه آن ها را با مدّ نظر قرار دادن متون از پیش موجود، تدوین می نمایند، که خود این متون بنیان فرهنگ، اندیشه، هنر و  ادب زمانۀ خویش هستند. در پژوهش پیشِ رو، کوشیده ایم به روش تحلیل محتوا و با تکیه بر مطالعات کتابخانه ای و اسنادی، و کاربست نظریۀ «ترامتنیت» ژُنت(از نظریه پردازان بینامتنیت)، متن نمایشنامۀ «آرش» را تحلیل کنیم. دستاوردهای پژوهش گویای این است که این نمایشنامه(برخوانی)، مشتمل بر عناصر بینامتنی، بیش متنی، فرامتنی، سرمتنی و پیرامتنی با بسامدی درخور توجّه است، که همین امر، این اثر را واجد ظرفیت جدید معنایی و خوانش دگرسان کرده است؛ در مواجهۀ بینامتنی این اثر با متن معاصر آن، یعنی منظومۀ آرش سیاووش کسرایی، بیضایی اسطوره را به چالش می کشد و آرش مطلوب خود و جامعۀ خود را به تصویر می کشد؛ هر چند هر دوی آثار با اسطورۀ آب و دیو خشکسالی در ارتباط هستند. از سوی دیگر می‌توان در تحلیل فرامتنی، طبقات موجود در برخوانی آرش را منطبق با طبقات موجود در نظریۀ استبداد شرقی ویتفوگل دانست که بر بنیان جامعۀ آب سالار و روابط حاکم بر آن تعریف می‌شود. از منظر تحلیل پیرامتنی این اثر با نمایشنامه‌های اژدهاک و کارنامۀ بندار بیدخش در ارتباط است. در بخش تحلیل سرمتنی نیز،  این نمایشنامه به گونه ای از تراژدی شباهت دارد که با تعزیۀ مسیح و ماجرای کربلا بی ارتباط نیست.

Analysis of Bahram Beizai’s play Arash with a Transtextual Approach

Bahram Beizaei is an Iranian author, filmmaker, theatre director, scenarist, and prominent and stylish researcher. Benefiting from myth, epic, and historical backgrounds and folklore of Iran and the world, he has created artistic work; thus, his works are contemplative and extensively linked to intellectual topics, Persian cultural themes, and other nations. His play titled ‘Arash’ also possesses such salient feature. This point should be further noticed that based on intertextual approaches and theories, the creators of artistic works may not too rely on their own personal experiences, information, and intact subjective faculties for the generation of such works, but by considering preexisting texts, they edit their works where these texts are assumed as the foundation for culture, idea, art, and literature of their time. We have tried in the present article to conduct a content analysis on the play of Arash and with reliance on librarian and documentary studies and based on the theory of trans textuality of Gerard Genette (as one of the theorists of Intertextuality). The findings achieved from this study suggest that this play is composed of Intertextuality, hypertextuality, metatextuality, arcitextuality, and paratextuality elements which are noticed with some frequency where this has caused this work to have new conceptual potential and deserving of altered review. In the intertextual view of this work with its contemporary text, the poem Arash by Siavash Kasraei, Beizaei challenges the myth and Kasraei depicts himself and his society’s desire; However, both works are associated with the myth of water and the demon of drought. On the other hand, in metatextual analysis, the existing classes in the play Arash can be considered in accordance with the existing classes in Wittfogel ’s theory of Oriental Despotism, which is defined on the basis of the Hydraulic Society and the relations that govern it. From the perspective of contextual analysis, this work is related to the plays Azhi Dahāka and Kārnāmeye Bandār Bidakhsh. In terms of contextual analysis, this play is similar to a kind of tragedy that is not unrelated to the story of Christ and Ta’zieh of Karbala.