تذکرۀ افضل و تحلیل دیدگاه ‏های انتقادیِ مولف آن

افضل‏ مخدوم پیرمستی، ادیب، شاعر و تذکره‏نویس هراتی‏تبار بخارایی (ف1334ق/1916م) است. افضل‏ بنابر اشارۀ خود‏ در مقدمه، تذکرۀ افضل‏التذکار فی ذکرالشعراء و الاشعار مشهور به تذکرۀ افضل را به سفارش امیر وقت بخارا، عبدالاحدخان (حک.1303-1328ق/ 1886-1910م)، در سال 1322 ق/1904م در شرح حال صد‏وسی‌وهفت (137) شاعر معاصر خود در محیط ادبی بخارا و مناطق فارسی‏زبان مرتبط با این امارت را که در بخارا اقامت داشتند، از سال 1202 ق/1787-1788م تا سال تدوین تذکره تالیف کرد. آگاهی‏های ما در زبان فارسی دربارۀ این تذکره و مولف آن بسیار ناچیز و بعضاً نادرست است. اطلاعات مندرج در منابع پژوهشی افغانستان، تاجیکستان و ازبکستان نیز خالی از خطا نیست. مسئلۀ این پژوهش معرفی تذکره، تذکره‏نویس و تحلیل دیدگاه‏های انتقادی مولف آن است. نگارنده برای تبیین این مسئله با استفاده از روش تحلیل محتوا و دستاوردهای رویکرد ژانری به متن به دنبال یافتن پاسخ برای پرسش‏های ذیل است: افضل‏مخدوم پیرمستی کیست و دارای چه دیدگاه‏های انتقادی در تذکره است؟ افضل‏التذکار فی ذکرالشعراء و الاشعار چه نقشی در جریان تذکره‏نویسی ادبی فارسی ماوراءالنهر در آغاز سدۀ بیستم در بخارا داشته است؟ نتایج تحقیق نشان داد این اثر، تذکرۀ مستقلِ منثور ناحیه‏ای عصری به زبان فارسی است که نشانه‏هایی از لهجۀ بخارایی را با خود به همراه دارد. دیدگاه‏های انتقادی مولف را می‏توان در ذیل چهار عنوان «تاریخی تحلیلی، اخلاقی، سیاسی اجتماعی و بلاغی جمال‏شناسانه» تحلیل کرد. هرچند این تذکره‏نویس به سفارش امیر وقت تذکرۀ خود را تالیف کرد و درنتیجه در ارائۀ دیدگاه‏های انتقادی، پسند دربار و علائق شخص امیر را دخالت داد، به دلیل نقشی که در احیای نام و آثار شاعران معاصر خود در محیط ادبی بخارا ایفا کرد، بلافاصله مورد توجه علاقه‏مندان شعر و ادب این دوره واقع شد؛ به‏گونه‏ای که همواره یکی از منابع تالیف و تحقیق پژوهشگران دربارۀ حیات ادبی محیط بخارا و مناطق مرتبط با آن بوده است.

Afzal’s Biography of Poets (Tadhkirahye Afzal) and the Analysis of his Critical Ideas

Afzal Makhdoum Pirmasti is a literary figure, poet, and biography writer from Herat, Bukhara (death: 1916). According to the author in the introduction, he wrote Tadhkirah of AfzalalTazkar fi ZekralSho’ara va alAsh’ar, also known as Afzal’s Biography of Poetry, asked by the then emir of Emirate of Bukhara, Said ’Abd alAhad Khan (18861910), in 1904 about 137 poets of his time in the literary environment of Bukhara and the Persian speaking regions who lived in Bukhara from 1787/1788 until the year of compiling the Tadhkirah. There little is known about this author and his biography writing. The scientific resources in Afghanistan, Tajikistan and Uzbekistan are not without pitfalls. Thus, this study aims to introduce biography writing in general, and Afzal’s Biography and critical ideas in particular. To achieve this aim, content and document analysis is employed focused on this genre to pursue the following questions: who is Afzal Makhdoum and what are his critical ideas in the biography? What is the role of the Afzal’s Biography of poets in the literary Persian biography writing and the anthology of Transoxiana? The findings show that Afzal’s Biography of Poets is an independent, regional contemporary prose in the Persian language. His critical ideas could be classified into five categories: historicalinterpretive, moral, politicalsocial, rhetoricaesthetic. The biography plays a significant role in the area and is considered as one of the main resources of the Persian literary anthology of the 19th and 20th centuries in Transoxiana. However, this Tadhkirah was written by the author on the orders of Thenemir, As a result, he interfered with the court and the personal interests of the emir in presenting critical views, Due to the important role he played in reviving the names and works of her contemporary poets in the literary environment of Bukhara,  he immediately attracted the attention of poetry and literature enthusiasts of this period; so that, has always been one of the main sources for researches on literary environment of of Bukhara and its related areas.