استعارۀ ادبی و استعارۀ مفهومی

از زمانی که جرج لیکاف و مارک جانسون در کتاب استعاره‌هایی که با آنها زندگی می‌کنیم (1980م.)بحث استعارۀ مفهومی را مطرح کرده‌اند، نزدیک به چهار دهه می‌گذرد که در این سال‌های نسبتاً طولانی، نظریۀ آنان طرفداران بسیاری یافته و در بررسی‌های زبانی و پژوهش‌های ادبی فارسی نیز نگاه به اندیشۀ این دو زبان‌شناس آمریکایی، جایگاه ویژه‌ای پیدا کرده‌است. در این مقاله، ابتدا اشاره‌ای به این نکته می‌شود که این دو صاحب‌نظر، درواقع مبدع و بنیان‌گذار استعارۀ مفهومی نبوده‌اند و همان‌طور که ریچاردز گفته است، سابقۀ این گونه از استعاره به زمانی بسیار دورتر بازمی‌گردد؛ سپس، به مدد دیدگاه‌های صاحب‌نظران اسلامی و غربیِ بلاغت و تعاریفی که از استعارۀ ادبی و استعارۀ مفهومی به دست داده‌اند، به تفاوت‌های این دو نوع از استعاره پرداخته می‌شود تا بر این نکته تاکید شود که هر یک از این دو تعریف از استعاره باید در جای خود پذیرفته شوند و نمی‌توان با پذیرش یکی، دیگری را نادیده گرفت. یکی دانستن این دو مقوله، ارزش ذاتی و استقلال هر دو را مختل می‌کند و حتی ممکن است ذهن را به انتخابِ یکی و نادیده گرفتن دیگری واردار کند؛ همچنان‌که این اتفاق کمابیش رخ داده است، یا دست‌کم کسانی به دنبال رقم‌زدن چنین اتفاقی بوده‌اند. از یک‌سو، اصرار جرج لیکاف در مقالۀ «نظریۀ معاصر استعاره» (1993م.) برای نادرست دانستنِ تعریف‌های سنتی استعاره و از سوی دیگر، اقبال شیفته‌واری که طی سالیان اخیر به استعارۀ مفهومی شده‌است، از علل شکل‌گیری این مقاله بوده‌اند. با این ‌حال، در این نوشته، با دیدۀ انکار به هیچ‌ یک از دو مقوله نگاه نکرده‌ایم و برای تثبیت جایگاه هر دو مفهوم تلاش شده‌است. بنابراین، دستاوردهای استعارۀ مفهومی، هم در زبان و هم در ادبیات تبیین شده و این نتیجه حاصل شده‌است که این گونۀ نوظهور، بدون آنکه عرصه را بر استعارۀ ادبی تنگ کند، می‌تواند در پژوهش‌های زبانی و ادبی، ابزار بسیار مناسبی باشد.

The Literary Metaphor and the Conceptual Metaphor

It has been about four decades since George Lakoff and Mark Johnson brought up the notion of conceptual metaphor in their book Metaphors We Live By (1980). Since then, this theory has found numerous followers and accordingly it has been applied to Persian linguistic and literary researches as well. This essay contends that these two thinkers were not in fact the originator of conceptual metaphor and that, as Richards says, the theorization of this type of metaphor goes back to the olden times. The article attempts to compare literary and conceptual metaphor through the thoughts of Islamic and western masters of eloquence and the definitions of literary and conceptual metaphor that they have given in order to highlight the point that the definition of these two kinds of metaphor should be distinctly recognized and the consideration of one should not result in the overlooking of the other. Considering these two types as the same, undermines their value and independence and may even force the mind to choose one and ignore the other — there are cases in which this has happened or at least some writers have intended to do so. On the one hand George Lakoff’s insistence on rejecting traditional definitions of metaphors in his essay titled “The Contemporary Theory of Metaphor” (1993) and on the other hand the enthusiastic acclamation of conceptual metaphor in recent years are some of the reasons for doing this study. In this article, however, neither of these two notions are denied and efforts are made to consolidate the status of both of them. So the outcomes of conceptual metaphor in both language and literature are illustrated and it is argued that this new type of metaphor does not cause limitation to literary metaphor, but can be an appropriate element in linguistic and literary studies.