بررسی اقتباسات قرآنی در دیباچۀ تفسیر خزائن‌الانوار و معادن‌الاخبار خاتون‌آبادی

جمال ادبی و اعجاز هنری قرآن کریم همواره یکی از عوامل اصلی جذب مخاطب بوده‌است. اقتباس یکی از شیوه‌های بلاغی است که می‌تواند با اعتبار، ضمانت، وجاهت، غنا و مقبولیت بخشیدن به متن، موجب جلب بیشتر مخاطبان و سرانجام، اقناع آنان گردد. تفسیر خزائن‌الانوار و معادن‌الاخبار از تفاسیر ادبی‌ عرفانی دورۀ صفویه است که در سال‌های اخیر مورد تحقیق، تصحیح و چاپ قرار گرفته‌است و آن را در قرن دوازدهم هجری قمری، عالم، محدث و مفسر ادیب دورۀ صفویه، «میرمحمد رضا بن محمد مومن خاتون‌آبادی» آن را نوشته‌است. از ویژگی‌های منحصر‌به‌فرد این تفسیر، مقدمۀ چهارده‌خزانه‌ای آن است. در واقع، خزائن مزبور پیش‌نیازها و علوم مورد نیاز مفسران قرآن کریم را تبیین می‌کند. مولف در خزانۀ سوم، به‌تفصیل به شرح صنایع بدیع لفظی و معنوی، بیان و آنگاه به تشریح علوم قرآنی پرداخته‌است و از این منظر، نمونۀ اعلایی از مقدمه‌نویسی را برای اهل فن رقم زده‌است. پژوهش حاضر به کمک روش مطالعات کتابخانه‌ای و به شیوه‌های توصیف، تحلیل و مقایسه، استفادۀ هنرمندانه خاتون‌آبادی از هنرسازۀ اقتباس در دیباچۀ اثرش را از دو منظر کمّی و کیفی بررسی کرده‌است و نشان داده که وی با بهره‌گیری از اقتباسات (کامل، ناقص و منقطع) و استفادۀ هنری از آهنگ، اصوات، تکرار و خاصیت القاگری آن‌ها و با به‌کارگیری سایر صنایع بدیع لفظی و معنوی، همچون تلمیح، جناس و مراعات نظیر در کنار اقتباسات قرآنی، جلوه‌ای بدیع و تاثیرگذار از اقتباس را به نمایش گذاشته‌است.

A Review of Quranic Adaptations in the Preface of Khatoun Abaadi’s Khazaen alAnvaar va Maaden alAkhbar

The aesthetic appeal of Quran has always been one of the main reasons for fascinating its readers. Adaptation is one of the rhetoric means to grant credit, richness, and admissibility while fascinating more audiences and, eventually, persuading and satisfying them. Khazaen alAnvaar va Maaden alAkhbar (meaning “Treasuries of Lights and Sources of Stories” in English), a mystical and literary exegesis which has been published, surveyed, and corrected in recent years, was written by Mir Mohammad Reza ibn Mohammad Khatoun Abaadi during the Safavid era. The book’s preface, which contains 14 “treasuries,” is of special importance. In fact, these treasuries define perquisites and requirements for exegesis of Quran. In the third treasury, Khatoun Abaadi discusses novel literal, spiritual, and expressional instruments in detail and then, explains Quranic sciences. Hence, from this perspective, this book is a significant example for writing prefaces. This research aims to perform a quantitative and qualitative analysis of the usage of adaptation in Khatoun Abaadi’s book. Results of the research demonstrate that by artistic use of sound and music and literary devices such as pun and allusion, Khatoun Abaadi presents a novel and effective form of adaptation.