بررسی تداعی مجاورت و علاقه‌های مجاز

مفهوم مجاز به دلیل پیوند داشتن با زبان قرآن و باورهای کلامی مسلمانان، از آغاز مطالعات بلاغی در جهان اسلام به صورت بحثی چالش‌برانگیز و مهم مورد توجه بوده‌است. فرّاء، ابن ابی‌الخطاب قرشی، ابوعبیده معمّربن مثنی، جاحظ و عبدالقاهر جرجانی مهم‌ترین کسانی هستند که گام‌های اساسی را در شکل‌گیری تعریف مجاز برداشته‌اند. این مفهوم نزد سکّاکی و خطیب قزوینی به یک اصطلاح بلاغی تبدیل ‌شد و تا امروز نیز در علم بیان به همان شکل مطرح است. در دوران معاصر، هرچند پژوهش‌های زبان‌شناسی در روشن شدن تقسیم‌بندی و تعریف مباحث علم بیان و بدیع کمک بسیاری کرده‌است، اما دربارۀ مجاز همان تعریف سنّتی و علاقه‌های مطرح در متون بلاغی کهن تکرار شده‌است. این مقاله پس از بیان سیر تطوّر تعریف مجاز و علاقه‌های آن، به نقد و بررسی این بحث بر اساس نظریۀ قطب‌های استعاری و مجازی زبان یاکوبسن خواهد پرداخت و با یاری گرفتن از مفهوم تداعی معانی و قانون مجاورت در تداعی می‌کوشد تا نشان دهد کاربردهای مجاز مرسل در حقیقت، مجاز به علاقۀ تداعی مجاورت هستند و می‌توان با این رویکرد، نگاهی تازه به بحث علاقه‌های مجاز داشت و آموزش آن را تسهیل نمود.