تحلیل مفهوم امنیت آب در حوزه آبخیز دشت نیشابور با استفاده از چارچوب تعاملات نظام انسان- محیط‌زیست (hes)

بحران کم‌آبی که امروزه سطح کره زمین را فراگرفته، آسیب‌ها و تهدیدات جدی را برای مردم در سراسر جهان ایجاد نموده است. در این میان، کشور ایران به دلیل قرارگرفتن در کمربند خشک و نیمه‌خشک و نوسانات بارش، ازجمله کشورهای کم‌آب به شمار می‌آید که وضعیت آب در اغلب مناطق آن در حالت تنش و بعضاً بحران است. ماهیت فراگیر آب و وجود عوامل متعدد انسانی و محیطی تاثیرگذار بر پایایی آن، تعامل‌های میان ابعاد انسانی-محیط‌زیستی را بسیار پیچیده نموده است. لذا بررسی این سیستم‌های پیچیده محیطی که تحت تاثیر اقدامات انسانی قرار می‌گیرند، یک چالش بزرگ علمی محسوب می‌شود. این چالش باید بر شکاف بین علوم طبیعی و علوم اجتماعی غلبه کند و بر مدل‌سازی در مقیاس‌های مختلف تسلط داشته باشد. بنابراین، نیاز به ادغام دانش از علوم طبیعی و اجتماعی وجود دارد. هدف از این پژوهش، تحلیل بحران آب و مفهوم امنیت آب با ارائه چارچوب تعامل‌های نظام انسان-محیط‌زیست (hes)  در حوزه آبخیز دشت نیشابور است. در این راستا، نخست به بررسی روند تغییرات مسئله آب در حوزه آبخیز دشت نیشابور طی سال‌های 1390- 1399 پرداخته شد. سپس با توجه به شناسایی وضعیت حاکم بر حوزه آبخیز، با توجه به تاثیرگذاری عوامل مختلف انسانی و طبیعی در بروز بحران فعلی، به شناسایی عوامل اصلی تاثیرگذار بر بروز بحران و تعیین نحوه تعاملات و بازخوردهای آن‌ها برای تجزیه‌وتحلیل جامع مسئله بحران آب و پیامدهای ناشی از این کم‌آبی در منطقه پرداخته‌شده است. نتایج حاصل از بررسی وضعیت مسئله آب به‌طورکلی، کاهش بارش، گرم شدن هوا، افزایش تبخیر و تعرق، خشکی و کم‌آبی بیشتر را نشان می‌دهد. این درحالی است که بیشترین حجم برداشت آب (بالغ‌بر 450 میلیون مترمکعب در سال آبی 98-99) نیز به بخش کشاورزی اختصاص دارد. همچنین نتایج نشان می‌دهد شناخت سطوح سلسله مراتبی آگاهی محیط‌زیستی و درنهایت یادگیری و عمل بر اساس مولفه‌های کلیدی و تعاملات شناسایی‌شده توسط چارچوب hes، تجزیه‌وتحلیل پیچیدگی سیستم را به نحو مطلوبی میسر می‌سازد. 

analysis of water security concept in neyshabour plain watershed by using human-environment system (hes) interaction framework

the water shortage crisis that is sweeping the globe today has posed serious harm and threat to people around the world. meanwhile, iran is one of the waterscarce countries due to its location in the arid and semiarid belt and fluctuations in rainfall. the water status in most of its regions is in a state of tension and sometimes crisis. the pervasive nature of water and the existence of numerous human and environmental factors affecting its reliability have greatly complicated the interactions between the humanenvironmental dimensions. therefore, the study of these complex environmental systems that are affected by human actions is a major scientific challenge. this challenge must bridge the gap between the natural sciences and the social sciences and dominate modeling at different scales. therefore, there is a need to integrate knowledge from the natural and social sciences. in this regard, the purpose of this study is to analyze the water crisis and the concept of water security by presenting a framework for humanenvironment system (hes) interactions in the neishabur plain watershed. in this regard, first, the process of changing the water issue in the neishabur plain watershed during 20112020 was investigated, and then, according to the identification of the prevailing situation in the watershed, considering the influence of various human and natural factors in the current crisis, to identify the main factors affecting the occurrence of the crisis and determining how they interact and feedback for a comprehensive analysis of the water crisis and the consequences of this water shortage in the region. the results of the investigation of the water issue in the area generally show a decrease in precipitation, warming of the air, increase in evaporation and transpiration, dryness, and more dehydration. this is while the largest volume of water harvesting in the basin (ca. 450 million m3 in the 20192020 water year) is also dedicated to the agricultural sector. in addition, the results show that understanding the hierarchical levels of environmental awareness and ultimately learning and practice based on key components and interactions identified by the hes framework, facilitates the analysis of system complexity.