تمایز میان خالقیت و فاعلیت؛ نظریه‌ای ناتمام برای فرار از جبر و تفویض

در تاریخ تفکر بشری، مسئله فاعلیت انسان و تبیین ارتباط میان ارادۀ خدا و ارادۀ انسان، پاسخ‌های متعددی یافته و دیدگاه‌های مختلفی را پدید آورده است. در میان مذاهب اسلامی نیز کسانی با تاکید بر حاکمیت ارادۀ الهی و نفی فاعلیت انسان، به جبر گراییده و گروهی دیگر برای حفظ فاعلیت حقیقی انسان، به تفویض متمایل شدند. در میان جریان اصحاب حدیث، کسانی با تمایز نهادن میان «فعل» و «مفعول» تلاش کرده‌اند راه‌حلی برای این مشکل تاریخی بیابند. این نظریه معتقد است، افعال بندگان اگرچه مخلوق و مفعول خداوند هستند، اما فعل او نیستند، بلکه حقیقتاً فعل انسان شمرده می‌شوند. به نظر می‌رسد، این تلاش با توجه به مبانی اصحاب حدیث در مسئلۀ فاعلیت، هم‌چنان گرفتار جبر است