مراحل فعل الهی در آیات و روایات

متکلمان اسلامی برای تحلیل فعل الهی، از اراده استفاده می‌کردند و فاعلیت خداوند را فاعلیت بالاراده می‌دانستند. به اعتقاد آنان، علم الهی برای تحقق فعل، کافی نیست و پس از اراده، فعل تحقق می‌یابد. مسئله این نوشتار آن است که بر اساس قرآن و روایات، چه مراحل و مقدماتی برای تحقق فعل الهی لازم است. آیات و روایات مربوط به تحلیل فعل الهی، سه گونه است؛ گاه مشیت یا اراده به عنوان واسطۀ میان ذات و فعل خداوند مطرح می‌شود. در دسته‌ای دیگر از روایات، فعل الهی دارای هفت مرحله: مشیت، اراده، قدر، قضا، اذن، کتاب و اجل است. تمامی این‌ها علم فعلی خداوند هستند. در دستۀ سوم، فقط از چهار مرحلۀ اول به علاوۀ امضا که تاکید بر قضا و حتمی شدن آن است، نام برده شده است. به نظر می‌رسد، مراحل اصلی تحقق شیء مشیت، اراده، قدر و قضاست و بقیۀ موارد ذکرشده، از لوازم این چهار مرحله است.